БАЛАСАҒҰН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДЕ

46 
«игілікке  бай,  үлкен  қала»  болған  десе,  Махмұт  Қашқари  Баласағұнның  Күз-Ұлыс  немесе 
Күз-Орда деген басқа аттары болғанын хабарлайды. Осындай үлкен қала, түріктердің өзара 
феодалдық  соғыстарының  нəтижесінде XIV ғ.  тарих  сахнасынан  түскендіктен,  жылдар  өте 
оның  орны  да,  аты  да  белгісіз  болды.  Сондықтан  да  қазіргі  таңда  Баласағұн  қаласының 
тұрған  жерін  анықтаудың  тарихи  да,  ғылыми  да  зор  мəні  бар  екенін  ғалымдар  түсініп, 
қаланың  орналасқан  жерін  анықтауға  көңіл  бөлуде.  Бірақ,  қазірдің  өзінде  бұл  қаланың 
орналасуы  жөнінде  əр  түрлі  пікірлер  айтылып  келеді.  Осыған  байланысты  мақалада 
Баласағұн  қаласы  жөнінде  ғылыми  еңбектер  мен  археологиялық  қазба  жұмыстарының 
нəтижесі туралы мəліметтер келтіруді жөн көрдік. VІІІ-ІХ ғасырларда өмір сүрген Əл-Хорезми 
дүниежүзілік  географиялық  карта  жасап,  Шу,  Талас,  Жетісу  өңірлеріндегі  түрлі  қалаларды  картаға 
түсірген, олардың координаттарын белгілеген. Солардың ішінде Баласағұн қаласы да бар. Тарихи 
деректерге қарағанда, VII ғасырдың соңы мен IX ғасырдың басында жасаған Хорезм ғалымы 
əл-Хорезми өзінің дүние жүзілік географиялық картасында Шу, Талас, Жетісу өңірлеріндегі 
түрік қалалары туралы сөз қозғайды. X ғасыр аяғында XI ғасырдың бірінші жартысында өмір 
сүрген  Хорезм  елінің  ғалымы  Əбу-Райхан  Бируни  жасаған  дүние  жүзінің  географиялық 
картасында  Баласағұнды 90° 30' бойлықта, 44" 40' ендікте  орналастырған,  Таластың 89"50' 
бойлықта, 43
() 
5' ендікте жатқанын керсеткен[4, 11б]. Белгілі ғалым, шығыстанушы Махмұд 
Қашқари  да  өзінің  дөңгелек  картасында  Баласағұн  жетінші  климатта,  Таластың  шығыс-
солтүстігінде  орналасқанын  баяндаған.  Мұсылман  дүниесінде  карта  сызғанда,  орталығы 
Мекке  етіп  аталатын  болса,  ал  М.  Қашқари  орталығын  Қашқар  қаласы  етіп  алған.  Ендеше 
Батыс  Түркістан  картасында  орталықты  Баласағұн  етіп  алуы  заңды  сияқты.  Бұл  ғалым 
Баласағұнда  жиі-жиі  болып,  ғылыми  еңбектер  жазған.  Сондықтан  əйгілі  ғалым  өзінің 
«Диуани  лұғат  ат-түрік»  еңбегінде  Баласағұн  жөнінде  толығырақ  мағлұмат  берген. XIII 
ғасыр аяғы мен XVI ғасырдың басында өмір сүрген араб географы Əбу-л-Феда Баласағұнның 
орналасуын 91°50' бойлықта, 47°40' ендікте  орналасқан  карта  керсеткен.  Бұл  қала  түрік 
елінде 7-климатта  орналасқанын  баяндаған [4, 11б].  Ғалымның  Баласағұнның  орналасуына 
берген  анықтамасы  жоғарыдағы  айтылған  əл-Бирунидің  көрсеткен  мағлұматына  жақын 
келеді. Олай болса, Баласағұнның тұрған жері қазіргі ортағасырлық қаланың орны Ақтөбеге 
дəл  келеді.  Жоғарыда  ғалымдардың  Баласағұнның  орналасқан  жерін  картада  көрсеткендері 
бір-бірінен айтарлықтай алшақ кетпейді. Олардың барлығы Баласағұн Таластың шығысында, 
Шу  өзенінің  орталық  ағысында  екенін  бірауыздан  баяндайды.  Көптеген  араб  жəне  біздің 
елдің  ғалымдары  Баласағұнды  ірі  мəдениеттің  орталығы  жəне  астанасы  болғанын  баяндап, 
бұл  қала  туралы  мол  мағлұмат  берген.  Солардың  ішінде  жоғарыдағы  аты  аталған  Махмуд 
Ибн  Вали  Баласағұн  жөнінде:  Моңғолдар  келгенге  дейін  Баласағұн  жақсы  сақталған, 
гүлденген қала болатын. Одан кейін қирап, азып-тозып, қаңырап калған. Мен бұл кітабымды 
Балх қаласында жазып болған кезімде, маған Қашқардан келген бір жолаушы мынадай хабар 
айтты:  Қашқардың  қолбасшысы  əскерімен  Батыс  түрік  жеріндегі  қалмақтарды  бағындыру 
үшін  шабуыл  жасады.  Шығыстан  солтүстікке  қарай  жүріп  отырып,  екі  айдан  кейін  бір 
қираған  қалаға  келдік.  Айналасын  құм  басқан,  биіктігі 4-5 зира, (бір  зира 40-45 см)  үлкен-
үлкен  үйлердің  сақталған  қабырғаларын  көрдік. 4 фарсақ  (бір  фарсақ - 6 шақырым) 
қашықтықтан  сорайып  көрінген  мұнаралар,  сарайлар,  медреселер  анық  көрінеді.  Осы 
қаланың  қасында  қалмақтарға  жетіп,  екі  арада  шайқас  болды.  Оларды  жеңіп,  Қарабалта 
өзенінен  кейін  қайырып,  жаңағы  қираған  қалаға  алып  келдік.  Содан  кейін  қолға  түскен 
қалмақтардан бұл қай қала деп сұрағанда, олар біздің білетініміз Баласағұн қаласы деп жауап 
берді.  Шыңғысханның  əулеті  басқарған  кезде  осындай  қирап,  топырақ  басып  қалғанын 
баяндады. Біздер қаланы аралағанда, бұзылған үйлердің ішінен тұрмысқа қажетті нəрселерді 
көрдік: қазандар, қыштан жасалған əр түрлі ыдыстар, құмыралар, алшалар, т.б. бұйымдарды 
кездестірдік. Кейбір бөлмелерде өлген адамдардың мүрделері жатыр. Бұрын ең жақсы, үлкен 
қала  болған,  қазір  қирап  қалған.  Қаланың  аты  да  естен  шыққан[4, 17б].  Бұл  келтірілген 
деректерден  қашқарлықтардың  келген  қаласы  бүлікшілікке  ұшыраған,  қирап  қалған  қала 
күйінде  сақталған.  Қашқан  қалмақтарды  Қарабалта  өзенінің  қасынан  қайырып,  жаңағы 
бұзылған  қалаға  айдап  келуі,  осы  күнгі  Ақтөбеге  (Баласағұнға)  ұқсайды.  Қарабалта  өзені 

47 
Ақтөбе  қаласының  батыс  бөлігінің  үстінен  кесіп  өтіп,  Ақсу  өзеніне  құяды.  Ендеше 
қашқарлықтардың келген қаласы апатқа ұшыраған, бүлінген Баласағұн болып отыр. Сөйтіп, 
қазіргі Ақтөбе бұрынғы Баласағұн деп айтуға бұл да бір тілге тиек дəлел. Белгілі 1210 жылы 
Тараз  қаласының  жанында  Талас  өзенінің  жағасына  Мұхаммед  Хорезмшах  пен  Баласағұн 
билеушісі  Гурхан  мен  екі  ортада  қанды  соғыс  болып,  нəтижесінде  Гурхан  жеңіліп, 
Баласағұнға  қайтып  оралғанда  қала  тұрғындары  өз  ханын  қалаға  жібермеген.  Хан 
тұрғындармен 16 күн соғысып, ақыры қалаға кіріп, Баласағұнды 3 тəулік бойы өртеп, 47 мың 
белгілі адамын өлтірген. Осының өзі-ақ Баласағұнның астаналық қала болғанын дəлелдейді. 
Шу  өңіріндегі  бізге  белгілі  ортағасырлық  қалалардың  қатарында  өзінің  көлемі  жағынан 
ғалымдар  зерттеген  Ақтөбе  қаласына  тең  келері  жоқ.  Тарихи  деректерде  Баласағұн  Ұлы 
Жібек  жолының  бойындағы  ірі  түркі  қалаларының  бірі  болған.  Оның  іргетасы  ертеде 
салынып, осы ұлы жол бойындағы тарихта белгілі ірі қалалармен бірге дүниеге келген. Біраз 
əдеби,  тарихи  деректерде  Баласағұн  Қарахан  əулеті  кезінде  пайда  болып,  оның  басты 
астанасы болғаны баяндалады. Соған негізделе отырып, Баласағұнды іздеушілер оны ІХ-ХІІ 
ғғ. жатқызып, сол ғасырға тура келетін археологиялық мəдениетті тілге тиек етеді. Біздіңше, 
Баласағұнды  сəулелендіретін  ортағасырлық  қала  бірнеше  қабатты  археологиялық 
ескерткіштер  болуы  тиіс.  Оның  астында  антикалық,  үстінде  ортағасырлық  қабаттар  болуы 
керек.  Ол  қабаттардың  ең  үстінде  Қарахан  дəуірінің  мəдениеті  жайласқан.  Яғни,  ІХ-ХІІ  ғғ. 
мəдениеті.  Баласағұнның  ең  гүлденген,  өркендеген  уақыты  осы  Қарахан  əулеттерінің  кезі. 
Олардың алдында өмір сүрген түргештердің (сары үйсіндердің), қарлүқтардың мəдениеті де 
Баласағұннан орын алған. Бірақ, ол кездің мəдениеті төменгі қабаттарында жатыр. Баласағұн 
қаласы  антикалық,  ортағасырлық  мəдениетті  өзінің  бойында  сақтаған  ұлы  археологиялық 
ескерткіш  ретінде  қараған  жөн.  Ол  Қарахан  əулеті  кезінде  гүлденген.  Гурхан  тұсында 
қираған.  Өйткені  бұл  қала  олардың  тұсында  да  ірі  экономикалық  жəне  мəдени  орталық 
болған.  Міне,  осы  пікірлерді  көп  жылдар  бойы  зерттеліп  келе  жатқан  Ақтөбеден  табуға 
болады.  Баласағұн  Самарқанд,  Ташкент,  Испиджаб  (Сайрам),  Тараз  сияқты  калалардың 
замандасы[2, 52б].  Мұхаммед  Хайдар  Дулатидің  еңбегінде: «Джу  елінде  күмбезі  мен 
мұнарасы ғана қалған, қираған қала орны бар, оны жергілікті халық «Борана» деп атайды»[3, 
457б]- делінген. Автор осы жерде құдай жолын қуған имам Мұхаммед Фатих Баласағұнидің 
қабірі бар екендігі жайлы да хабарлайды. Бұл дерек Баласағұнның орны осы Борана емес пе 
деген ой тудырады. Борана–Шу өңіріндегі ең үлкен ескерткіштердің бірі. Тоқмақ қаласынан 
оңтүстікке  қарай 15 км  жерде  орналасқан.  Оны 1978–1983 жылы  В.Д.Горячева  зерттеген. 
Қала  айналасы  төртбұрышты  қорғаныс  дуалмен  қоршалған.  Солтүстік  жəне  батыс 
қабырғаларының  ұзындығы 570 м,  оңтүстік  жағы 600 м,  ал  шығыс  жағы 500 м[3, 458б]. 
Ғұламалардың  айтқанындай,  Баласағұн - Шарғау,  Ақсу,  Қарабалта,  Тоқташ  сияқты  төрт 
өзеннің  Шуға  құятын  төменгі  ағысында  орналасқан.  Сондықтан  да  бұл  аймақта 
құрғақшылық болмайды. Суы мол, егіншілікке, қала тұрғындарына өте қолайлы, тамаша жер 
Ақтөбе қаласын да қорша ған. Оның жалпы ұзындығы - 52 км, сыртында су жүретін тоған 
(канал)  салынған.  Қала  тұрғындары  қамалдың  ішіне  шоғырланған.  Кейінгі  зерттеулерге 
қарағанда, ордың сыртында да адамдардың жасағанын көрсететін қоныстар ашылды. Бұндай 
қаланы  қоршаған  бекіністердің  салынуына  қарағанда,  Мақдасидің  жазғанындай,  қаланың 
тұрғындарының  саны  өте  көп  болған.Тағы  бір  тарихи  мəліметке  тоқталатын  болсақ, 
Баласағұнды ашуымыздың Троя қаласын табумен үндестігі бар екенін аңғарамыз. 1868 жылы 
неміс  азаматы  Генрих  Шлиман  Грецияға  келіп,  орналасқан  жері  белгісіз  болған.  Баласағұн 
сияқты  Троя қаласын  Гомердің  «Илиада»  шығармасы  бойынша  іздеп,  Бунарбашы  мекеніне 
жақын  жерден  жерге  көмілген  қаланың  орнын  тауып,  оны  қазып,  сол  Троя  қаласы  екенін 
тапқан[1, 64б].  Г.Шлиман  Троя  қаласын  іздегенде, «Илиада»  поэмасында  Троя  қаласының 
қасында бірі - ыстық, екіншісі - салқын бұлақтардың бар екенін тілге тиек еткен жəне теңізге 
жақын  орналасқанын  да  ескерген.  Міне,  осындай  белгілерді  тауып,  сол  жердегі  қаланың 
орнын зерттеуге кіріскен. Біздің археологтар Баласағұнды іздегенде, осындай тарихи жерлер 
Баласағұнның  төңірегінде  де  болғанын  М.  Қашқари  жазып  кеткен.  Баласағұн  төңірегіндегі 
сондай  ономастикалық  атау  Ақтөбенің  төңірегінен  табылды:  Юн-Арық,  Əулиетау  жəне 

48 
Бақыртау.  Г.Шлиман  Троядан  алтын  тапса,  ғалымдар  Баласағұнда  теңгелерді  дайындайтын 
сарайды  ашып, 5000 мыс  теңге  жəне  қыруар  жəдігерлерді  тапты[5, 69б].  ХІХ  ғасырдың 
аяғында  шығысты  зерттеуші  белгілі  ғалым  В.В.  Бартольд  Баласағұн  қаласының  тарихына 
жəне  оның  қай  жерде  орналасқанына  айрықша  көңіл  бөлген.  Ғұламаның  еңбегінде XIV 
ғасырдың бірінші онжылдығында Баласағұн өзінің ежелгі атымен аталғаны белгілі. Алайда, 
Ақсақ  Темірдің  жорықтарын  жазғанда  Баласағұнның  аты  аталмайды.  Олай  болса,  Шу,  Іле 
жəне  Талас  қалалары  сияқты XIV ғасырдан  бұрын  үздіксіз  болып  жатқан  тақ  үшін  өзара 
күрестердің  нəтижесінде  қираған  болуы  керек  деген  пікір  айтқан[6, 357б].Ғалымның  пікірі 
бойынша  Шу,  Талас,  Жетісу  өңірлеріндегі  көптеген  қалалар,  соның  ішінде  Баласағұн  да 
бұрынғы  тарихи  мəнінен  айырылып,  қирап,  уақыттың  өтуімен,  бұл  қалалардың  аттары  да 
жəне  орналасқан  жерлер  де  жергілікті  тұрғындардың  естерінен  шығып  қала  берген.  Тек 
олардың жер бетінде болғандығы туралы азды-көпті деректер ғана сақталған. Қазақстандағы 
археология  ғылымының  негізін  қалаушы  академик  Ə.X.Марғұлан  Шу  ауданындағы  Ақтөбе 
қаласында  қазба  жұмыстарының  жүргізілуіне  қатысып,  ескерткішпен  жан-жақты  танысып, 
табылған бұйымдарға шолу жасап, ортағасырлық Баласағұн қаласының орны осы болуы керек, деген 
болжам  айтты.  Ортағасырлық  ғұламалардың  ішінде  Баласағұн  туралы  жан-жақты  мағлұмат 
берген — Махмұд  Қашқари.  У.X.Шəлекенов  «Ү-ХІІІ  ғасырлардағы  Баласағұн  қаласы»  деген 
еңбегінде  М.Қашқаридың  сызған  дөңгелек  картасы  мен  «Диуани  лұғат  ат-түрк»  ғылыми 
мұрасынан  көптеген  деректер  келтірген.  М.Қашқари  өзінің  еңбегінде  табиғи-географиялық 
жағдайды ескере отырып, Баласағұн екі таудың арасында орналасқан деген қорытынды жасаған[2, 72б]. 
Олар  Ақтөбе  (Баласағұн)  қаласының  солтүстік  шығысында  созылып  жатқан  Жайсан  тауы  мен 
оңтүстігінде Қырғыз Алатауы екені байқалып тұр. Махмұд Қашқари Баласағұнға жақын жатқан 
жерлердің, қалалардың атын атайды. Оның төңірегінде үлкенді-кішілі қалалар, ауылдар көп 
болған.  Олардың  кейбіреулері  Баласағұнмен  іргелес  жатқан.  Солардың  бірі - Қырықүй 
қаласы.  Қарақыршын,  Тасқала  (Төрткіл),  Тоқташ,  Сабыр  осы  күнгі  Ақтөбенің 
(Баласағұнның)  солтүстігіндегі  жалғасып  жатқан  қалалар  болса,  оның  оңтүстігіндегі  осы 
күнгі  Қырғызстанға  қарайтын  жерлерде  орта-ғасырлық  қалалар  жеткілікті.  Осы  көптеген 
қалалармен  отырықшы  мекендердің  ортасында  Баласағұн  орналасқан.  Бұл  қала  Ақсу, 
Қарабалта, Тоқаш өзендерінің Тасөткелге құяр сағасында Қырықүй қаласы орналасқан[5,70]. 
Жалпы, қала қазақтардың көп ұлттан құрылған ауылдарды да, қалаларды да осылайша айта 
беретіні  баршаға  мəлім. 1974 жылдан  бастап  ҚазМУ  археологтарының  экспедициясын 
басқарған  профессор  У.Х.Шəлекенов 30 жыл  бойы  зерттеп,  Шу  өңіріндегі  Шу  өзенінің  сол 
жағасында орналасқан (жергілікті халық «Ақтөбе» деп атап кеткен) көне қала орнын Баласағұнның 
орны  деген  пікір  қалыптастырған[4,35].  Қазба  жұмысы  кезінде  Ақтөбеден  (Баласағұннан) 
құнды бай деректер табылды. Цитадельден хан тұрған сарай бөлмелері, оның алаңы, шығыс 
монша, сарайға кіретін тас жолдар табылса, Шахристаннан қолөнер, кəсіп орталығы, тұрғын 
үйлердің бөлмелері, ақша шығаратын жəне зергерлер сарайы, 5000 Қарахан дəуірінің теңгесі 
сияқты бұйымдар жиналды. Рабадтан - жер астымен тартылған құбырлар, тұрақты мекендер, 
хауыз  (бассейн)  жəне  т.б.  шықты[2, 124б].  Бұл  табылған  дүниелер  ҚР  Орталық 
мұражайында,  Тараз  педагогикалық  институтының  тарих  мұражайында,  сондай-ақ  ҚазҰУ-
дың  археологиялық  мұражайында  сақтаулы.  Олар  Ақтөбенің  Баласағұн  екенін  тарихи 
ономастикалық,  археологиялық  жазба  деректерге  сүйене  отырып  дəлелдеген.  Сол  дерек 
бойынша Ақтөбенің кіші жəне үлкен картасы жасалып, қаланың жалпы көлемі белгіленген. 
Оның  орталығы 70 шаршы  шақырымды  алып  жатыр.  Орналасқан  жері  біркелкі  тегіс,  өте 
құнарлы  жер.  Қорғанның  қазіргі  сақталған  биіктігі - 5-6 метр[4, 35б].  Ақтөбе  (Баласағұн) 
шаһарын  зерттеуде  ат  салысқан  археологтардың  бірі  М.Елеуовтың  пікірі: «1974 ж.  бастап 
Шу  өңіріндегі  ортағасырлық  Ақтөбе  қаласындағы  зерттеулерді  Əл-Фараби  атындағы 
Қазақтың мемлекеттік ұлттық университетінің археологиялық экспедициясы жүргізіп келді. 
Ширек  ғасырға  жуық  жүргізілген  зерттеулердің  əтижесіде  ортағасырлық  қаланың  тарихи-
топографиялық  құрылымы  анықталып,  оның  əр  түрлі  бөліутерінде  археологиялық  қазба 
жүргізілді. 1976-1990 жж. Аралығында қаланың цитаделінде үш стратиграфиялық кесік жəне 
8 қазба жүргізіліп, оның  VI-XIII ғ. бас кезінде өмір сүргені анықталып, үш хронологиялық 

49 
кезеңде (VI-VIII ғғ.  бірінші  жартысы; VIII ғ.  екінші  жартысы -  XI-XIII ғғ.  бас)  салынған 
бекініс  (замок),  қамалдар,  мұнаралар,  салтанатты  сарай  кешені,  алаңдар,  қақпа,  монша  т.б. 
құрылыс  қалдықтары  ашылды» [4, 37б].  Тарихи  деректерге  сүйенсек, VIII ғасырдың I-
жартысында Шу жəне Баласағұн қалалары Түркеш қағанатының құрамына енген. Олай болса, Шу 
қаласының тарихы VIII ғасырдың I жартысынан басталады деп айтуға толық ғылыми негіз бар 
екендігін У. X. Шəлекенов дəлелдеді. Шу қаласы 12 ғасыр өтсе де  өзінің алғашқы  атын сақтап 
келе  жатқан  тарихи  ортағасырлық  қалалардың  бірі.  Өткен  жылдар  ішінде  археологтар 
Баласағұнның  көптеген  сырын  ашып,  одан  табылған  құнды  деректер  халқымыздың 
ортағасырлық тарихын жазуда үлкен мағлұмат береді. Талай сырлар əлі де ашылмақ. Бұдан бұлай 
ғылыми  тұрғыдан  Баласағұн  деп  жариялап,  ол  қаланы  Жібек  жолындағы  ең  ірі  туристердің 
баратын тарихи жеріне айналдырып, осы арада Баласағұн қорығын ұйымдастыру  - болашақтың 
ісі. 
Əдебиеттер тізімі: 
1.  Шəлекенов У.Х., Құм басқан қала. – Алматы: Қазақ университеті, 1992 
2.  Шəлекенов У.Х., V-XIII ғасырлардағы Баласағұн қаласы. – Алматы: Жібек жолы, 2007 
3.  Дулати М.Х., Тарих-и Рашиди., - Алматы: Тұран, 2003 
4.  Шəлекенов У.Х., Баласағұнның жұмбағы шешілді. – Алматы, 2004 
5.  Қашқари М., Түрік сөздігі. – Алматы, 1997 
6.  Бартольд В.В., Баласагун. Соч. Т. III. М., 1965 
 
 
ҰЛЫ ДАЛА ТӨСІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ РУХ 
Қырғызбай Н.Ж.,  
Ғылыми жетекші: фс.ғ.к., доцент Сағатова А.С. 
Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті 
 
Ұлттық  рух  дегеніміз  не?  Ұлттық  рух – елдің  арман – мұраттары,  тұтастығы, 
қайталанбас қасиеті, ділі, мінезі. 
Ұлттық рухты көре алмаймыз, ұстай алмаймыз. Рух біздің ақын – жырауларымыздың 
шығармашылығында, данагөй бабаларымыздың ой – танымында ғасырлар бойы қалыптасқан 
рухани мұра арқылы өз көрінісін береді. 
Ұлттық  рух  үнемі  өзгеру  жəне  жаңдану  үстінде.  Əр  ұлттың  рухы  сол  елдің,  жердің 
дүниетанымына,  көзқарастарына,  мəдени – мұраттарына,  мінезіне  тікелей  байланысты. 
Мұрат–мүдделердің  қалыптасып,  шыңдалуы  үздіксіз  болатын  үдеріс  жəне  оның  жарық 
шашып, нұрлануы өміршеңдігін көрсетеді. 
Ұлттық рух қандайда бір қиындық сəттерде адамзат баласына бой көрсетер күш, жігер 
береді.  Əрі  рухани  мұралардың  ерлікке,  елдікке  шақырып,  бұғаудан  босануға,  жарқын 
болашаққа бет түзеу үшін маңызы зор. 
Ұлттың рухани байлығы оның сөз өнерінде байқалады. «Ақын сөзіне жұрт рухының 
сəулесі  түспей  тұрмайды», - деп  А.Байтұрсынұлы  айтқандай,  ұлттық  рухтың  бедерленуі 
халық шығармашылығында кең құлаш жайды [1, 79 б.]. 
Қазақ  даласының  мəдениеті  мейлінше  терең  дəстүрі  бар  аса  күрделі  жəне  көп 
қыртысты  құбылыс.  Тек  осы  тəсілмен  ғана  мəдениет  саласында  «өзіндік  ерекшелікті»  тап 
басып тануға болады. Оған дəлел əлімсақтан бері – Бейбарыстан Бабырға дейін, Елтеміштен 
Шоқанға дейін, қазақ мəдениеті біздің түркі бабаларымыздың мəдениеті сияқты, қандай əсер 
–  ықпалды  бастан  кешірсе  де  томаға  тұйықтыққа  бейімделмеген,  ұдайы  жаңғыру  үдерісін 
бастан кешіріп отырған. 
Қазақтардың  тарих-мəдени  болмысының  тек–тамыры  мейлінше  тереңде.  Ондай  тек–
тамыр  алғашқы  қазақ  хандығы  құрылған  кезеңмен  шектелмейді.  Қазақтардың  тарихи 
тұрақталығы, төл тұрағына бауыр басуы əр түрлі тарихи кезеңдерде айрықша рөл атқарған. 
Барша  қазақты  атамекенінен    кіндік  үзуге  мəжбүрлейтін  күш  бұл  дүниеде  бола  қоймас. 
Ондай  күш  демографиялық  та,  миграциялық  та,  мəдени  де  тұрғыдан  нəтиже  бермейді. 

50 
Жалпы  бабалар  дəстүрі  тек  кіндік  тамған  жерімізбен  шектелмейді,  одан  да  арғы  Үнді  мен 
Ніл, Еділ мен Дон жағалауларына қазақ даласының рухын жеткізген бабаларымызбен де өз 
жалғасын табуда. 
Ұлттық  мүддеге  қызмет  етудің  тарихи  ұлы  үлгілерін  шын  мəнінде  көрсетіп  берген 
əйгілі тұлғалардың, мемлекет қайраткерлерінің тұтас легі біздің көз алдымызда. 
Қазақтың  ұлттық  тұтастануы  үшін  табан  түзейтін  негізгі  идеялық  тұғыр  біршама 
айқын.  Бұл  дербес  мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілін  дамыту  жəне  нақтылы  əрекетке 
ұластыру. Бұл – дербестік Қазақстанның аумақтық тұтастығы. Ең кереметі тарихи өлшеммен 
қарағанда  Тəуелсіздігімізге  жиырма  бес  жыл  ғана  болса  да,  ал  қалыптасқан  сан  ғасырлар 
тұңғиғымен тамырласып жатыр. 
«Сан  ғасырлар  бойы  рухани  төлтумалықтың  Темірқазығы  тек  зиялылар  ғана  емес, 
бұқара  халықтың  өзі  болып  отырған.  Мұндай  құбылыс  əлемдік  тарихта  мейлінше  сирек 
кездеседі» [2, 29 б.]. 
«Қазақ  даласының  дүйім  жұртында  кең  құлашты  тарихи  сана  болған,  себебі  бұл 
даладағы əрбір жұмыр басты пенденің жады бала кезінен ауызша айтылатын қисапсыз мол 
дерекке  əбден  жаттығып,  көз  қанық  болып  өскен.  Халық  тарихын  түсініп – білу  əрбір 
адамның өз басындағы сезім түйсікпен астасып отырған» [3, 3 б.]. 
«Жағдайға орай қазақтардың бұқаралық санасы ұдайы ақыл – парасатты басшылыққа 
алып, əбден сыннан өткен аталы сөзге ден қойып отырған». [4, 32 б.]. 
Нəтижесінде біртұтас отбасы сияқты ұлттың біртұтас зердесі қалыптасып, тек қазіргі 
замана  тұрғысынан  ғана  емес,  жадында  сақталған  баяғы  ата – бабалары  да  ұрпақтар 
санасында  рухани  жалғастығын  тапқан.  Халықтың  мұндай  зердесі  əрбір  дана  тұлғаның 
тарихты айқын елестетіп, жан жүрегімен сезініп отыруына себепші болған. 
Сол себептен де, бұл  жерде тарихтың тереңіне бойлаған сайын бабалардың басынан 
кешкендері  ұрпақтан  ұрпаққа  дастан,  əфсана  тұрғысында  жалғасып  отыратынын  қаперде 
ұстау қажет. 
Ұлттық діл – этностың рухани мінез – құлқы, жалпы танымдық болмысының айнасы. 
Сондай–ақ, діл халықтың өзіндік бет-бейнесін басқа ұлттық құрылымдардан ерекшелендіру 
болып табылады. Сол арқылы адамдардың əлеуметтік ұстанымы, ұлттың бірлігіне белсенді 
қарым – қатынасы  пайда  болады.  Діл,  яғни  менталитет – адамдардың  белгілі  бір 
бірлестіктеріне тəн, нақты бір тарихи – мəдени ортада құрылған мінез, салт – дəстүрлердің 
біркелкі  сипатын  білдіретін  ұғым.  Діл  мəдени  бірегейленуімен  жəне  тұлғаның  өзін – өзі 
белгілі бір менталитетте сезінуімен байланысты. 
Адам  баласына  туғанынан  бері  құндылықтар  жүйесі  саналарына  құйылады.  Əр 
этностың тұрақтылығы, дүниетанымы əмбебап болады. Ділді оған табиғаты ұқсас мəдениет 
пен ұлттың мінезден ажырата білген жөн. Өзгермелі ортада тұрақтылы тарихтын сақталуын 
жүзеге  асыратын  мəдениет  болса,  ал  таңбаларды,  ескерткіштердің  пайымдалған  жүйесін 
құрайтын  діл  болып  табылады.  Ұлттық  мінез – құлық,  мəдениетпен  бірге,  адамдардың 
қайталанбас, табиғи, психологиялық ерекшеліктері арқылы көрініс табады. 
Ұлтын  сүю – жеке  тұлғаның  туған  жеріне,  ұлтына  адал  ниеті,  мемлекеттің  күш – 
қуатын, өміршеңдігін, тұтастығын қорғайтын рухани тірегі. Ал ұлттық тəрбие – ұлт, ұлттық 
тіл, ұлттық сана, ұлттық мінез – құлық, ұлттық намыс, ұлттық əдет – ғұрып, ұлттық салт –
дəстүр,  ұлттық  мəдениет  т.б.  ұлттық  қасиеттердің  ерекшеліктерін  көрсететін  ұлттық 
тəрбиенің бір түрі. 
Халқымыздың  эпостық  шығармаларының  да  жас  ұрпақтың  өз  еліне,  жеріне 
сүйіспеншілігін  оятуда  орны  ерекше.  Қазақ  эпостарында  еңбексүйгіштік,  отансүйгіштік, 
рулар мен тайпалардың өзара ізгілік қатынастары, ата-анаға, аға буын өкілдеріне құрметпен 
қарау,  адамгершілік,  батылдық,  балаларға  қамқорлық,  мейірбандық,  туған  жерге,  табиғатқа 
деген сүйіспеншілік жырланады. 
Мəселен,  батырлар  жырында («Ер  Тарғын», «Қамбар  батыр», «Қобыланды  батыр», 
«Алпамыс  батыр»  т.б.)  батырлардың  туған  елі,  жері  үшін  басқыншыларға  билеушілерге 
қарсы  ұлы  қаһармандық  істері,  мінез – құлқындағы  ең  ізгі  қасиеттер:  ел  табиғатына  деген 

51 
сүйіспеншілік,  халқына  деген  құрмет,  туған  бауырларына,  жақын  адамдарына 
бауырмашылық,  теңдесі  жоқ  ерлік, халқына  шексіз  берілгендік,  туған  елі  үшін  өзін құрбан 
етуге дайын тұрушылық кеңінен ашылып көрсетіледі. 
Сондай  –ақ,  ізгілік  пен  патриотизм,  ержүректілік  пен  адамшылық,  аға  мен  інінің 
қарым – қатынасы, батырлардың жақын адамдарына қамқорлығы, бірлік пен татулық, ел мен 
елдің  достығы  т.б.  батырлар  жыры  мазмұнының  негізгі  өзегі  саналады.  Мұның  бəрі – 
адамның бойына ұлттық рухты сіңіруге бірден – бір əсер ететін факторлар. 
Батырлар  жырының  негізгі  идеясы – отансүйгіштік,  ұлт  жанашырын  ұлықтау.  Қазақ 
жұрты  туған  елін,  өскен  жерін,  өз  халқын  қорғайтын  батырларды  адамгершілігі  мол  ұлы 
бейне ретінде сомдап, қалың жұртшылыққа үлгі – өнеге ете білген. 
Халықтың асыл арманы мен биік мұратын, баянды болашағын бейнелейтін озық ой, 
сұлу да сырлы сөз. Асыл сөз азбайды, ескерілмейді, өлмейді. Əрдайым келешек күндермен 
табысып  отырады.  Мұндай  сипат,  əрине,  қазақ  ақын – жыраулары  шығармашылығына  тəн. 
Оларда  да  өз  дəуірінің  шежіресін  айқын  баяндайтын,  суреттейтін  асыл  сөз  оралымдары  аз 
емес. 
Сонымен, «қазақ  əдебиетінің  тарихындағы  аса  бір  айтулы  мұра,  тот  баспас  асыл, 
ағынды да арналы сала – жыраулар поэзиясы» [5, 151 б.]. 
Мұхтар Мағауин бұл жөнінде өз пікірін былай білдірген: «Халықтың рухани өмірінде 
жетекші  орынға  шыққан  поэзия  əлденеше  ғасыр  бойы  қазақ  əдебиетінің  жай  ғана 
көшбасшысы емес, ең басты жанры қызметін атқарды. Ал осы кезеңдегі қазақ поэзиясының 
ең ауыр жүгін көтерген, сөз өнерінің жетекші өкілдері – жыраулар болды. Қазақ жыраулары 
XV-XVIII ғасырлар шегінде бүкіл əлемдік мəні бар аса құнды əдеби мұра жасады» [6, 163 б.].  
Жалпы жырау дегеніміз кім? Жырау – ең алдымен ақын, өз жанынан өлең шығарушы, 
жырау – өз қоғамының басты идиологы. Ол – елдің ақылшысы, өз елінің биі, рухани тірегі, 
батагөй, ақсақалы. Елді билеуші ханның ақылшы уəзірі. Оның  сөзі өткір, өтімді, асыл. Міне, 
қазақтың кемеңгер жыраулары ақылгөй абыз Асан Қайғы, қарға бойлы Қазтуған, Азаулының 
ер  Доспамбеті,  сөз  зергері  Шалкиіз,  көмекей  əулие  Бұқар,  жорықшы  жауынгер  жырау 
Жиембеттер осындай нағыз жыраудың бойындағы қасиетке ие. Олар шығармалары негізінде 
қазақ халқының қилы кезеңдердегі тағдырын, ел басқарған ұлы хандар тұлғасын, халықтың 
азаттығы  мен  ар – намысын  корғаған  батыл  да  өжет  батыр  бейнелерін  жырлап  өтті.  Яғни 
жыраулар – жазылмай кеткен тарихымыздың бас иесі, сақтаушысы. Өздері жасаған дəуірдің 
тарихын жыр өрнектері арқылы кейінгіге жеткізуші, елге рух беруші. 
Қазақ  аңыздарыңда  Асан  Қайғы  жайында  «бұл  қария  қашан  да  ханға  жағынбай, 
жарамсақтанбай  тура  сөйлеуші  еді» [7, 29 б.], - делінген,  бұл,  əрине,  барлық  жырауларға 
айтылған сөз. Мысалы, Асан Қайғы Жəнібек ханға: 
                         «Ай, хан, мен айтпасам білмейсің 
                          Айтқаныма көнбейсің ...», -  
деп, хан каһарынан тайсалмай, шындықты бетке баса сөйлеп, «қымыз ішіп қызарған ханды» 
жөнге салмақ болады. 
Шалкиіз жырау Би Темірге: 
                                  «Тең атаның ұлы едің, 
                                   Дəрежеңді артық етсе, тəңір етті», - 
деп, жүрегі шіміркенбестен Би Темірге «сен кім едің?» дегендей өктем тіл қатады. 
Жиембет жырау: 
                                  «Қалмақтың Бөрі ханы келгенде 
                                   Сонда бір жайдақ мінгенсің... 
                                   Менімен, ханым, ойнаспа», - 
деп,  Ер  Есім  ханға  сонау  бір  алыстағы,  ұмыт  болып  кеткен  ескі  «жараның»  аузын  ашып, 
ханның  сасып,  қарашаның  қашқан  кезін,  сонда  бір  ер-тоқым,  айыл-тұрмансыз  байталға 
мінгеніне дейін тəптіштеп, қорықпай салмақты сөз саптайды. Немесе: 
                                    «Ей, Қатаған ханы Тұрсын ... 
                                    Жазықсыз елді еңіретіп, 
                                    Жер тəңірісіп жатырсың», -   

52 
дейді,  өткір  бір  бет  ақын  Марғасқа.  Əрине,  мұндай  хан  алдында  сөз  айту,  тек  Марғасқа 
сияқты жүрек жұтқан жыраулардың ғана қолынан келген. 
Сол  сияқты  Бұқар,  Тəтіқара,  Көтештер  де  Абылай  ханды  да  мақтап,  жақтап  қана 
қоймаған,  сонымен  қатар  сынаған  да,  мінеген  де,  қателігі  болса  бетіне  басқан.  Ол  туралы 
С.Мұқанов Бұқар шығармаларының көпшілігі Абылай ханға арналғандығын көрсете отырып, 
«ол Абылайдың мақтаушысы ғана емес, сыншысы да болған» [8, 392 б.], - дейді. 
Асан,  Қазтуған,  Доспамбет,  Жиембет,  Ақтамберді,  Үмбетей,  Тəтіқара,  Бұқар 
жыраулардан  жеткен  жыр  өрнектері  өздері  өмір  сүрген  дəуірдің  бар  шындығын,  тарихын 
кейінгіге жеткізді; ел қорғаған батыр бейнесін суреттеп берді; ел арман мен үмітін, қуанышы 
мен қасірет – қайғысын дəл бере білді; ұрпағын афоризмге толы жырларымен жамандықтан 
сақтануға  шақырды,  жақсылыққа  баулыды;  ең  бастысы  қазақ  поэзиясын  мəн,  мағына, 
мазмұн, көркемдік сапа жағынан тереңдетіп биіктетті. 
«Жырау – сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. 
Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққы сиқын 
бұзбай  көрікті  күйде  жетіп  отырады.  Ал  жыраулық – ертеден  келе  жатқан  халық 
поэзиясының  үлкен  бір  дəстүрлі  саласы» [9, 38 б.], - деп  Ə.Тəжібаев  айтқандай,  жыраулық 
дəстүрдің əдебиет тарихындағы орны ерекше бөлек. 
«Бұлар тарих толқынындағы мəдениетіміздің кіндік тұлғалары. Олардың мəдениетіміз 
үшін мəн маңызына шəк келтіруге əсте болмайды» [10, 179 б.]. 
Cонымен  ұлттық  рух  дегеніміз  не?  Ата – баба  мұрасы,  тəуелсіздікті  аңсап,  қол 
жеткізуге  итермелейтін  биік  сезім.  Ол  ақындар,  хандар,  батырлар,  данышпандар, 
қайраткерлеріміз, тəуелсіздік үшін күрескерлер. Ұлттық рух ол қазақ елі! Ол біз! 
 
Əдебиеттер тізімі: 
1. 
Байтұрсынов А. Əдебиет танытқыш. – Алматы, 2014. 
2. 
Назарбаев Н.Ə. Тарих толқынында. – Алматы, 2003. 
3. 
Назарбаев Н.Ə. Тарих толқынында. – Алматы, 2003. 
4. 
Назарбаев Н.Ə. Тарих толқынында. – Алматы, 2003. 
5. 
Қазақ əдебиетінің қысқаша тарихы. Оқу құралы. – Алматы,2002. 
6. 
Садиқов Қ. Ақын – жыраулар. – Алматы,1974. 
7. 
Есенберлин І. Жанталас. – Алматы,1973. 
8. 
Есенберлин І. Жанталас. – Алматы,1973. 
9. 
Қазақ əдебиетінің тарихы. – Алматы, 1964. 
10. 
Назарбаев Н.Ə. Тарих толқынында. – Алматы, 2003. 
 
  

жүктеу/скачать 4,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: