ƏЛИХАН БӨКЕЙХАНҰЛЫ – ҰЛТ КӨСЕМІ

102 
зиялыларының  басын  бір  арнаға  қосып,  ұлттық  сана  мен  ұлттық  мемлекеттіліктің 
қалыптасуы үшін аянбай тер төкті.  
Əлихан  Бөкейханов – қазақтың  тұңғыш  энциклопедисі  деуге  де  негіз  бар.  ХХ  ғасыр 
басында  неміс  Ф.А.Брокгауз  бен  орыс  И.А.Ефрон  секілді  баспагерлер  көптомдық  «Жаңа 
энциклопедиялық  сөздігін»  шығарып  тұрған.  Қазақ  өлкесін  танушы  ғалым  Əлихан 
Бөкейханов  осы  «сөздікті»  əзірлеуге  тікелеі  қатысқан. «Сөздікке»  енген  қазақтын  тарихы, 
қазақтың  хандықтары,  мысалға  Бөкей  ордасы  жайында,  қазақтың  көрнекті  хан-көсемдері 
туралы  жəне  басқа  материалдарды  Əлихан  Бөкейханов  əзірлегендігі  күмəн  тудырмайды. 
Энциклопедиялық  сөздікті  баспаға  дайындаған  қызметкерлердің  тізімінде  Əлихан 
Бөкейхановтың аты-жөні 4 томнан 21 томына дейін дерлік көрсетілген. 
Алаш  көсемi  Əлихан  Бөкейхановтың  өмiрiнде  Семей  қаласының  алатын  орны 
айрықша.  Өйткені,  Əлихан  Бөкейхановтың 1896-1903 жылдары  Семей  жəне  Ақмола 
облыстары  уездерiнде  қазақ  жер  пайдалануын  зерттеумен  айналысқан  Щербина 
экспедициясына қатысып, қазақ халқының əлеуметтiк-экономикалық өмiрiне, мəдениетi мен 
тарихына қатысты бiрқатар ғылыми құнды еңбектердi жазуға атсалысты. 
Ұлы  ақынымыз  Абайдың  əдеби  бай  мұрасымен  етене  жақын  таныс  болды.  Шəкəрiм 
еңбектерiне баса көңiл бөлiп, кейiнде Алаштың органы болған «Қазақ» газетiнде «Қалқаман-
Мамыр»  поэмасы  туралы  пiкiрін  бiлдiрген.  Шəкəрім  Құдайбердиевтің 1912 жылы  жарық 
көрген кітабы, «Қалқаман – Мамыр» туралы сын мақаласы газеттің 1915 жылы 121 –санында 
жарияланған  екен.  Сондай-ақ  Шəкəрім  Құдайбердиевтің  «Түрік,  қырғыз,  қазақ  һəм  хандар 
шежіресі»  атты кітабына газеттің 1913 жылғы 12 – санында мақала арнайды. Бұл мақалада 
қазақ елінің тарихы, шыққан тегі туралы құнды деректер молшылық. 1914 жылы орынборда 
«Үміт» баспасынан жарық көрген «Қарақыпшақ Қобыланды батыр» кітабына сын мақаласын 
газеттің 1915 жылғы 126–129 сандарында  жариялайды.  Осы  мақалада  Əлихан  Бөкейханов 
Абай  өлеңдеріне,  Шəкəрім  Құдайбердиевтің  «Шежіресіне»  Шоқан  Уалихановтың  ғылыми 
еңбектеріне  сілтеме  жасай  отырып,  жырдың  көркемдігі  туралы,  тарихы  туралы  көптеген 
құнды мəліметтер келтіреді [3]. Осылайша ұлы адамдардың баға жетпес еңбектерін зерттей 
отырып,  ұлттық    құндылықтың  қайнар  бұлағын  келешек  ұрпаққа  асыл  қазын  қылып 
қалдырады.  Осындай  айтулы  оқиғалар  оны  үнемi  Омбы,  Петербор  қалаларында  оқып, 
қызметте  жүрген  Əлихан  Бөкейхановты  рухани-мəдени  орталық  негізі  болған  Семей  өңірі 
жəне ондағы қазақ зиялыларымен барынша бір арнаға тоғыстырып отырды. 
Қазақ  елінің  болашағының  жарқын  болуы  үшін  бар  күш-қуатын,  жігер-қайратын 
аямай  жұмсаған  Əлихан  Бөкейхановты    ерлік  пен  батырлық  бойында  біте  қайнасқан  Ұлт 
көсемі  деп  батыл  айта  аламыз.  Бүгінде  Тəуелсіз  Қазақстанның  жастары  Əлихан 
Бөкейхановты Ұлт көсемі деп зор мақтанышпен жар салады. 
Қазіргі  таңда  Қазақстан  Республикасы  Тəуелсіздігінің 25 жылдығын,  Ұлт  көсемі - 
Əлихан  Бөкейхановтың 150 жылдығын  түрлі  іс-шаралармен  атап  өтіп  жатыр.  Осындай 
айтулы күнге жетіп отырғанымыздың өзі – осы Ұлт көсемінің арқасы деп білеміз, əрі мақтан 
тұтамыз. Елдің мейлі саясатта болсын, мейлі  өркениетте болсын беделі артса, ол өз ұлтын, 
елін сүйген ер – азаматтардың арқасы болмақ. Ендеше, рухы биік, арманы асқақ, қазақтың өр 
ұлы  Əлихан  Бөкейханов  тар  жолда  оттан,  оқтан  тартынбаған,  нағыз  ерліктің  дастанына 
айналған Ұлт көсемі. Ұлт көсемі болған ұлы тұлға жайындағы ойымды ғалымға арнаған өлең 
жолдарыммен өрбітіп,  
 
 
 
 
 
«Өр мінезді, ақылшы əрі кемеңгер, 
 
 
 
 
 
 
Елін сүйген ерлерменен ел көгерер. 
 
 
 
 
 
Тəуелсіз ел жас Қазақстанда, 
 
 
 
 
 
 
 
Туар бір күн Əлихандай нағыз ер», - деп аяқтаймын.  
 
 
 
Əдебиеттер тізімі: 
1.Тарихи  тұлғалар.  Танымдық - көпшілік  басылым.  Мектеп  жасындағы  оқушылар  мен 
көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматы кітап 
баспасы”, 2009. 

103 
2.Қазақстанның  қазіргі  заман  тарихы:  Жалпы  білім  беретін  мектептің 9-сыныбына 
арналған  окулық. 2-басылымы,  өңделген.  Жалпы  редакциясын  басқарған  тарих 
ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009.    
3. Сұлтан Хан Аққұлы. «Жебе» газеті, 10 қазан 2013 жыл. 
 
 
ӨЛКЕТАНУШЫ Ю.Г.ПОПОВТЫҢ «АЛАШОРДА» ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ 
ЖАЙЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРІ 
Алшынбаева М.А  
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., доцент Өскембаев Қ.С  
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
 
Юрий  Григорьевич  Попов  белгілі  саяхатшы  əрі  өлкеміздың  тарихын  зерттеген 
өлкетанушы. Бірнеше жылдар бойы Ю.Г Попов Орталық Қазақстанды зерттеумен жəне осы 
аймақтағы  қалашық,  елді-мекендердің  ашылуымен,сондай-ақ  өлкемізден  шыққан  атақты 
адамдарды зерттеумен айналысты. Ғалым өз зерттеулерінде басқа өлкетанушы ғалымдардың 
ұсыныстарын,  жергілікті  ақсақалдардың  көзбен  көрген  өсиеттемелерін,  архив  құжаттарын 
пайдаланды. Біз үшін өзіміз мекен етіп жүрген өлкенің тарихын білу азаматтық борышымыз. 
Ал  бұл  кезекте  біз  бағыт,  бағдар  беретін  өлкетанушы  ғалымдардың  зерттеу  жұмыстарына 
жүгінеміз.  Сан  ғасырлық  тарихы  бар  Сарыарқа  жерінің  ежелгі  тарихыннан  сыр  шертетін 
өлкетанушның  бірнеше  еңбектері  жарыққа  шыққан.  Бұл  мақаланың  маңыздалығы  биылғы 
«Алаш» қозғалысына 100 жыл толуына орай қозғалыс басшылары мен қозғалыстың талбесігі 
Қарқаралы  жайында  Ю.Г  Поповтың  зерттеп  қалдырған  ғылыми  мұраларымен  танысатын 
боламыз. 
Ю.Г. Попов 1937 жылдың 27 қыркүйек айында Қарағанды қаласында дүниеге келген. 
Мектепті  бітіріп 1955 жылы  Қарағанды  политехникалық  институтқа  түседі. 1960 жылы 
оқуын  бітіріп  тау-кен  инженері  деген  мамандықты  игеріп  шығады.  Мамандығы  бойынша 
1961 жылы 47-48 «Ленинуголь» шахтасында, 1961-1962 жж. ХМИ АН Каз.КСР-да инженер 
қызметін  атқарады. 1985 жылы  институттың  ғылыми  хатшысы  дəрежесіне  көтерілді. 
Техника ғылымдары кандидатына ұсынылды. 
Ю.Попов 70-тен  аса  жарыққа  шыққан  еңбектер  мен 60 ғылыми  қолжазбалардың 
авторы. Ал 1962 жылдан бастап Орталық Қазақстанның тарихын зерттеумен айналысты. Ол 
өлкетануға туризм саласы арқылы келді. Қазақстан жеріне саяхат жасау арқылы оның өлкені 
тануға  деген  қызығушылығы  оянады.  Сол  кезден  бастап  өлкетанушының  Орталық 
Қазақстанды зерттеудегі еңбектері жарық көрді. Атап айтсақ олар: «Свидание с Сарыаркой», 
«Каркаралинские  узоры», «Велосипедные  маршруты  по  Казахстану», «Их  помнит 
Сарыарка», «Дорога  на  Коунрад», «Волостные  управители  и  народные  судьи  (бии) 
Каркаралинского уезда»«Возвращение в Каркаралы», «Под небом Каркаралы: рассказы о 
знаменитых 
и 
рядовых 
исследователях 
казахских 
степей», «Каркаралы», 
«Каркаралинские находки»[1]. 
Ю.Г.  Поповтың 1992 жылдың 19-шы  тамыз  айындағы  «Центральный  Казахстан» 
газетінде  Əлихан  Нұрмұхамедұлы  Бөкейханның  туғанына 125 жыл  толуына  орай  жарық 
көрген «Наш земляк Алихан Букейханов» атты мақаласында Əлиханның қазақ қоғамындағы 
ақсүйектен шыққандығы жөнінде айтылады. Бұл қоғам өкілдерін тікелей шыңғыс ұрпақтары 
«төрелер»  екендігін  ескере  келіп  Əлиханды  Шыңғысханның 23 ұрпағы  етіп  көрсетті. 
Сарыарқа  жеріне  осы  əулеттен,  яғни  шыңғыс  тұқымынан  Түркістаннан  Қазақстанның 
орталығына 1748 жылы  келген,  көреген  саясаткер  Бөкейхан  делінген.  Сол  уақыттан  бастап 
біздің өлке төрелердің қоныстанған құтты шаңырағына айналды. Қазақ ғалымдары арасында 
жерімізге  «Сарыарқа»  деген  атауды  ұсынған  Əлихан  Бөкейхан  еді.  Попов  өз  мақаласында 
Əлиханның  жарық  көрген  еңбектері  мен  мақалаларын  тізбектей  жазып  «Сибирские 
вопросы»,  газеттерінде  «Иртыш», «Семипалатинский  листок», «Степной  край», «Казах» 
жəне 1910 жылы  Санк-Петербургте  жарыққа  шыққан (599 беттен  тұратын)  жерлесіміздің 

104 
«Киргизы.  Формы  национального  движения  в  современных  государствах»  еңбектерін  өте 
жоғары  бағалайды. 1905-1907 ж.ж  Қарқаралы  уездінде  орын  алған  саяси  оқиға  тікелей 
Əлихан  Бөкейхан  есімімен  байланысты.  Қарқаралыда  жаңа  саяси  оқиға  орын  алып  елді 
дүрліктірді, ол осы жылы 17 қазандағы патша манифесіне Əлихан Бөкейхан бастаған топтың 
қарсылығы  жəне  де 15 қарашадағы  митинг  еді  деп  көрсетілген  өлкетанушы  құжаттарында. 
Уезд  басшылығына  қарсылығын  Б.А.  Оссовский  қалдырған  архив  құжаттарында 
Бөкейханның  «Степного  края»  мақаласында  деп  көрсеткен.  Кадеттер  партиясының 
бағдарламасына  көңілі  толмаған  Əлихан 1917 жылдың  шілдесінде  бұл  партиядан 
шығатындығын  жəне  Алаш  партиясын  құратындығы  жөнінде  мəлімдеген.  Ал 1937 жылы 
КСРО  жоғарғы  сот  пленумында  Əлиханды  айыпты  деп  танып  тұтқынға  алады.  Тек 1989 
жылдың 16 мамырында оған тағылған айыпты негізсіз деп жариялады. 
1487-қор.  Осы  қордағы 214-ші  істе  Ю.Г.Попов  А.Бөкейханның  өмірі  мен  қызметі 
жайында көптеген зерттеулер жүргізген. Онда «Энциклопедия Казахской ССР» 1991. 4 т. 625 
беттінде  Қазан,  Мəскеу,  Том,  Петербургқа  Орталық  Қазақстаннан  оқуға  аттанған 
студенттердің алғашқысы Əлихан деп жазылған. Петербургке Əлиханның артынан туысқан 
бауыры  Дінмұхамед  Сұлтанғазин,  Жақып  Ақбаев,  Əлімхан  Ермеков,  Мұхамедия  Оспанов, 
Нығымет Нұрмақов, Мұстафа Шантин, Əубакір Құрманов, Иман Əлібеков, Қапал Қайсақов, 
Манан Тұрғамбаев, Рахымбай Сапақов, Иманбек Тарабаев т.б барды делінген. 
Əлихан Бөкейханның жары орыс ұлтының қызы Елена Яковлевна Севостьяновна. Бір 
ұл,  бір  қызды  тəрбиелеген  екі  баланың  əкесі.  Ұлы  Үкітай  Бөкейханов  тау-кен  мамандығы 
бойынша  жоғарғы  білім  иесі.  Оның  қызметі  Жезғазған,  Сəтпаев  қалаларындағы  Қарсақпай 
комбинаттарында жұмыс істеді. Оның есімі қазақша аталғанмен геологтар арасында Сергей 
Алиханович  Букейханов  деп  аталынып  кетті.  Сергейдің  тағдыры  да  оңай  болмады  əкесінің 
соңынан  тұтқындалып,  Норильскке  кетті.  Тек  араға  көп  жылдар  салып  соғыстан  кейін 
Оралда  уран  өндіретін  жерде  директор  қвзметін  атқарған  өз  ісінің  шебері  сирек  кездесетін 
шикізат  көздерін  табуды  жəне  қазуды  жақсы  меңгергендіктен  директор  дəрежесіне  дейін 
жеткен.  Қызы  Лиза  мамандығы  бойынша  дəрігер,  медицина  ғылымдарының  докторы, 
профессор .Ұлы Отан соғысына шақырылған. 
Ю.Г. Попов өз мақаласының соңында Əлихан Бөкейхан мен жалпы қазақ ұлтына сол 
ХХ  ғасырдың  басында    тағдырдың  қаншама  азабы  мен  тозағын  корседе,қазақ  халхын 
тамыры  тереңге  жайылған  алып  бəйтерекке  теңеп  түбінде  тəуелсіздікке  қол  жеткізгені 
жайында  ой  қортындылап  мақаласын  аяқтаған: «..... Алихан  Нурмухамедович  Букейханов 
напоминает  могучее  дерево  над  которым  пронеслась  жестокая  буря.  Прошло  полвека  и 
свершилось  чудо.  Глубоко  спрятанные  в  земле  корни  дали  молодые  побеги.  Им  жить  и 
жить!» [2]. 
Ендігі  мұрағаттағы 1487-қор.  Осы  қордағы 224-ші  істе      Ю.Поповтың  Алашорда 
үкіметінің  белді  мүшелері  жайында  жарық  корген  мақалалары  жинақталған.ХХ  ғасырдың 
басында  түрлі  оқиғалардың  қасынан  табылған  Ахмет  Байтұрсынұлы  жайында  зерттеулерді 
жиі  кездестіреміз.  Ол  құжатта  А.  Байтұрсыновтың 1873 жылдың 15 қаңтарында  Торғай 
уезінде  дүниеге  келгенін,  Ауылдағы  молдадан  ескіше  оқып  сауатын  ашқанын,  жастайынан 
жетім  қалғандықтан  ағайындары  Торғайдағы  екі  кластық  орысша – қазақша  мектепте 
оқытқаны  жайлы  жазады.  Оны  аяқтағаннан  кейін  Ахмет 1891 жылы  Орынборға  келіп, 
мұғалімдер  əзірлейтін  қазақ  училищесіне  оқуға  түседі.  Оны 1895 жылы  тəмімдап, 
Қазақстанның əр түрлі уездерінде мұғалім болып істегені жөнінде мəліметтер бар. 
Сондай-ақ  онда 1905 жылғы  орыс  революциясының  идеясының  Ахметке  қалай  əсер 
еткені  жəне  сол  кездегі  оның  қызметі  туралы  кездестіреміз.  Онда  Қарқаралы  уезінде 
оқытушылық  қызмет  атқарып  жүрген  Ахметтің  патша  үкіметіне  қарсы  əлеуметтік – 
революциялық  жасырын  жұмыстарға  белсене  қатысқаны  жайлы,  бірақ  ел  ішіндегі 
сатқындардың  көрсетуімен 1909 жылы  тұтқынға  алынып,  Семей  түрмесіне  айдалғаны 
туралы да айтыла кетеді. А. Байтұрсыновтың Лермонтовтың стилінде жазған 
Қош сау бол, Қарқаралы, жуылмаған, 

105 
Айдай бер, қалса адамың қуылмаған, - деген ызалы кекесіні осы тұста дүниеге келген 
болу керек. 1910 жылға дейін ол Семей түрмесінде қамауда болып, артынан екі жылға басқа 
жаққа жер аударылады.  
Патша  үкіметінің  жазасын  өтеп  шыққаннан  кейін  А.  Байтұрсынов 1913 жылдан 
бастап,  Орынборда  «Қазақ»  атты  газет  шығаруға  белсене  қатысқаны  жайлы  өлкетанушы 
тілге  тиек  етеді. 1918 жылға  дейін  шығып  тұрған  бұл  газеттің  бетінде  жарияланған 
мақалаларында  А.  Байтұрсынов  патша  үкіметінің  отаршылдық  езгісінде  отырған  туған 
халқын оқуға, өнер – білімге, мəдениетке шақырады. Патша үкіметінің қазақтардың байырғы 
қоныстарын,  шұрайлы  жерлерін  тартып  алып,  ел  тынысын  бірден-бірге  тарылтып  бара 
жатқанына наразылық білдіреді. 
«Халықтар түрмесі» болған патшалық Ресейдің ұлттық аймақтарында, солардың бірі 
Қазақстанда  да  ақпан  революциясынан  кейін  ұлт – азаттық  қозғалысы  кең  етек  алды.  Сол 
замандағы қазақ зиялыларының басым көпшілігін қамтыған ұлтшылдық, елшілдік топ ішінде 
А.  Байтұрсынов  та  болды.  Репрессияның  қара  бұлты  бүкіл  ел  аспанын  торлап  тұрған 
заманда, 1937 жылы мерт болады. 
Қырағы  көңілі  қиядағыны  шолған,  Алаштың  біртуар  ғалымы  болған  оның  ересен 
еңбегін  бүгінде  исі  түркі  жұртшылығы  түгел  мойындап  жатыр.  Кезінде  ғылым  көгінде 
шамшырақ болып жанған аяулы жанды замана зобалаңы өз иіріміне батырып бақты.... Бірақ 
«Алмас кездік қын түбінде жатпас» дегендей əрбір алашордашы ұрпағына үлгі ретінде қайта- 
қайта  жарқырап  тірілуде,  деп  өлкетанушы  Ахмет  Байтұрсынұлының  қызыметін  жоғары 
бағалайды. 
Ендігі  кезекте  Юрий  Поповтың  Жүсіпбек  Аймауытов  жайында  жазған  мақаласында 
мынандай  сипаттама  берген  екен.  Ж.  Аймауытов  қазақ  поэзиясының  інжу – маржаны, 
аудармашы, педагог, драматург. Попов 1889 жылы «Южный» совхозы Баянауыл ауданында 
дүниеге келген жерлесі Ж. Аймауытовты ерекше мақтан тұтқан. Ж. Аймауытов Баянауылда 
бастауыш білім алып кейін Павлодар, Семейде ұстаздық қызмет саласында дəріс алған. 
1917 – 1919 жылдары  Ж.  Аймауытов  Ə.Бөкейханмен,  М.  Жұмабаевпен,  М. 
Дулатовпен,  М.  Əуезовпен  «Алаш  орда»  үкіметін  құруда  белсенді  жұмыс  жасады.  Олар 
өздерінің  «Абай»  журналын  шығарып  тұрған  жəне  редактор  қызметін  Ж.  Аймауытов 
атқарған. Журналда Ш. Ққдайбердіұлының, С. Торайғыровтың, М. Жұмабаевтың жəнеде Ж. 
Аймауытовтың  мақалалары  жарияланып  отырған.  Бұл  журнал  «Сарыарқа», «Жас  азамат» 
журналдарымен байланыс орнатқан.  
Кеңес үкіметінің орнауына байланысты Ж. Аймауытов 1920 жылдың қаңтарында РКП 
(б)  қатарына  алынады. 1926 жылдан 1929 жылға  дейін  Ж.  Аймауытов  Шымкенттегі 
педпгогикалық  техникумда  директор  қызметін  атқарады,  кейін  Жамбылда  осы  қызметке 
тағайындалады.  Дəл  осы  қызметінде  Ж.  Аймауытов  тұтқвнға  алынды.  Себебі  М. 
Жұмабаевпен бірлесе «Алқа» ұйымын ұйымдастырып, 1929 жылы осы ұйымның арқасында 
билікке  қарсы  шыққан  қазақ  ұлтшылы  деген  айдар  тағылып  екі  жылдан  кейін  атуға  үкім 
шығарылып қаза болған. 
Бұл мақаланы Ю.Г. Попов Қарқаралыға 1994 жылы 170 жыл толуына орай «Орталық 
Қазақстан»  газетінде  жариялап,  Ж.  Аймауытовтың  ғылыми  мұраларын  зерттеп  оның 
Қарқаралыдағы  қылған  еңбектерін  жоғары  бағалап  келешек  ұрпаққа  зерттеу  жұмыстарын 
жүргізуді ұсынған. 
Ю.Г. Попов талай жылдар – өлкеміздің тарихын, шежіресін, ұлт зиялыларын зерттеу 
жұмыстарын  жүргізіп,  əсіресе  өлкетануда  таңдай  қақтырар  еңбектер  жазған. 1994 жылдан 
бастап Санкт-Петербург қаласының тұрғыны болып есептелді. Ол Қазақстан жайлы Ресейдің 
əр  түрлі  ғылыми  орталығынан  əкелінген 100-дей  кітапты  жинақтаған.  Алашорда  туының 
астында тəуелсіздік жолында тізе қосып əрекет еткен қоғам қайраткерлерін алғашқылардың 
бірі болып зерттеген. 
Ю  Поповтың  еліміздің  алдында  істеген  жақсылық,  істерін  ерекше  ескеріп,  бағалай 
отырып,  оны  алыс-жақын  ағайындарға  кеңінен  таныстырып,  насихаттау  мақсатында,  оған 
2005 жылы Қарқаралы қаласының «Құрметті азаматы» деген атақ беріліуі өлкетанушы Ю.Г. 

106 
Поповтың Орталық Қазақстанның жалпы Сарыарқаның сары даласын зерттеуде баға жетпес 
талай  шаруа  атқарғанын  көруге  болады. «Жақсының  жақсылығын  айт», - дейтін  біздің 
халқымыздың дана сөзі осындай істер атқарып жүрген Ю. Попов сияқты азаматқа өте лайық! 
 
Əдебиеттер тізімі: 
1.  Қарағанды  облыстық  мемлекеттік  мұрағаты  (алда  ҚОММ,  Ю.Г.  Поповтың 
жеке қоры, 1487 қ., 1 т., 1-5 пп. 
2.  ҚОММ 214 қ., 1т., 22-24 пп., 59-61 пп., 64-65 пп. «1992 жылықазақтың қоғам 
қайраткері,  ғалымы  Ə.  Бөкейханның  өмірі  мен  қызметіне  арналған  өлкетанушының 
жинастырған мақала, хаттары, сұхбат жазбалары». 
3.  ҚОММ 224 қ., 1т., 5-13 пп., 17-29 пп. «ХХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы А. 
Байтұрсынов,  М.  Жұмабаев,  Ж.  Аймауытовтардың  репрессияға  ұшырап,  атылғандары 
жөнінде жинастырылған мерзімді басылымдардан алынған мақалалар 1988-1992 жж.». 
 
 
«АЛАШ»- ТƏУЕЛСІЗДІК ЖАРШЫСЫ! 
Байғани Д.Н. 
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., доцент Бимаканова З.Ш 
 
                                                         Көзіңді аш оян қазақ көтер басты, 
                                                         Өткізбей қараңғыда бекер жасты, 
                                                         Жер кетті, дін нашарлап, қал харам боп, 
                                                         Қазағым, енді жату жарамасты. 
                                                                                                         М.Дулатұлы 
Қазағым....Ұлтым....Ана  тілім....Дəстүрім....Иə,  бір  кездері  осынау  сөздерді  ауызбен 
айтқанда, дене ысып, жүрек сыздайтын заманның болғаны рас еді. Ұлтым деген ұлыларымыз 
өзгеге күн сəулесін шаша отырып, сол сəулеге өздері жанып кете баруы балашақ ұрпақтың 
қамы  үшін  еді.  Расында,  мен,  еліміздің  бүгінгі  күніне  қуаныш,  сеніммен  қарайтын  болсам, 
елімнің  өткен  тарихы,  жүректе  өкінішті  қалдырады.  Ұшқыны  жалын  атқан  қазақ  
ұлтшылдарының еңбегі қазақ халқы арасында елеусіз қалмайды. Тарихқа көз жүгіртсек, бір 
замандар  қазақ  үшін  қиын  өткелдер  болатын  болса,  бір  кездері  қазақтың  өркендеу  дəуірі 
болып жатты. Сол секілді, ел дегенде-езіле, жұрт дегенде-жұмыла кіріскен тұлғаларымыздың 
бастамасымен  бой  көтерген,  Алаш  партиясы  да,  қиын  заман  тарихында,  қазақ  ұлттының 
жарық  аспанына  айналған  болатын.  Бүгінде  тарихи  сананы  қалыптастыруда  мемлекеттің 
концепциясында бұл өзекті мəселе. Осыған байланысты «Отан тарихының тағлымдары жəне 
Қазахстан  қоғамының    қайта  жаңғыруы»  атты  ғылыми  сессиясында: «Үшінші 
мыңжылдыққа  аяқ  басарда  бізге  өткен-кеткенімізді  қайтадан  сараптамасқа  жағдай  жоқ. 
Өйткені,  тарихи  жадымызды  қалпына  келтіріп,  тағдырымызды  қайта  таразылау 
тəуелсіздігіміздің мəн-мағынасын ұғындыра түседі. [1.-3 б.]  
Алаш  партиясы-қазақтың  тұңғыш  ұлттық-демократиялық  партиясы.  Жалпы  қазақ 
зиялылары  қоғамдық  сұранысқа  сай  партия  құру  əрекетін  бірінші  орыс  революциясы 
жылдарында қолға алған. Өйткені, бұл соғыстың екпіні мен  дүмпуін қазақ, қырғыз сияқты 
Ресей империясының отарлық қанауға ұшыраған халықтары көрді, күйзелді.  Дүние жүзлік 
соғыстың  қазақ  халқына  жəне  тұтастай  алғанда  Қазақстанға  тигізген  зардабы  ұлттық-
демократиялық партияның құрылуына ықпалын тигізді. Алайда, жалпыұлттық саяси партия 
құру  əрекеті 1913 жылы  бой  көрсетеді.  М.Сералиннің  басшылығымен  «Айқап»  журналы 
төңірегінде  топтасқан  зиялылар    өзекті  қоғамдық  мəселелерді  талқылап,  белгілі  бір 
бағдарламалық  тұжырымдарға  келу  үшін  жалпықазақ  сьезін  шақыру  жөнінде  бастама 
көтереді. Бірақ қазақ даласында орнаған қатаң əскери-отарлық тəртіппен есептесуге мəжбүр 
болады.  Бірақ  Саясы  партия  құру  үшін  қажетті  алғышарттар 1917 жылы  Ақпан 
революциясынан кейін ғана қалыптасқан болатын. 

107 
Алаш партиясы жөнінде ХХ ғ. яғни 20-30 жылдардан көптеген пікір таластар болған. 
Тарихшылар  көптеген  ғалыми    зерттеулер  жүргізген.  Мəселен  А.Бочагов  кезінде  Алашты- 
«Ұсақ  ұлттық  буржуазиялық  партия»  десе,  С.Брайнин  мен  Ш.Шафиро – «Бүкіл  байлардың 
саяси  ұйымы»  десе,  ал,  Құрамысов  өз  ой  пікірін- «Жартылай  феодалдық  байлардың 
партиясы»  деп  білдірген.  М.Қ.Қозыбаев  Алаш  партиясының  бағдарламасының  жобасын 
жəне  Бүкілқазақстандық II сьездің  құжаттарын  талдай  келе,  жарты  ғасырдан  астам  уақыт 
бойы осы партияна ұлтшыл саяси ұйым деп айыптаудың негізсіз екенін айтады. [2.- 4 б.] 
Алаштың  саяси  партияға  айналу  процесі 1917 жылғы  шілде  айынан    Алаш 
автономиясы мен Алаш Орда үкіметі құрылғанға дейін жоғары қарқынмен жүргізіледі. Оның 
жергілікті  комитеттері  жекелеген  облыстарда 1917 жылғы  қазан,  қараша  айларында 
құрылғандығы жөнінде құжаттарда сақталған. Кеңес үкіметінің орнауына байланысты жəне  
Азамат соғысының басталуына орай Алаштың партия болып қалыптасуы аяқсыз қалады. Бұл 
жөнінде  М.Дулатов: «.....Алашорданың  көлеңкесінде  қалғаны  тарихи  шындық»,-деп 
көрсетеді.  
[2. №27,271б] 
Алғашқы  жалпықазақ  съезін  өткізу  үшін  «Қазақ»  газеті  жанынан  құрылған 
ұйымдастыру  бюросы  «Қазақ  саяси  партиясын  жасау  мəселесін»  ұсынып,  оған  мынадай 
негіз келтіреді: «Ресейде осы күнде түрлі саяси партиялар бар. Олардың көздеген мақсаттары 
программасында  жазылған.  Оны  білетін  адамдарға  мəлім:  қай  партияның  да  болса 
программасы түп-түгел қазақ мақсаттарына үйлеспейді. Сондықтан біздің қазақ мақсаттарын 
түгел  көздейтін  өз  алдына  партия  жасалмайынша  болмайды»  [«Қазақ», 1917, №23]. 1917 
жылғы 21-26 шілде  аралығында  Орынбор  қаласында  өткен  жалпықазақ  съезі  қазақ  саяси 
партиясын  құру  туралы  мəселе  қарап,  мынадай  шешім  қабылдайды: «Қазақ  халқының  өз 
алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд «Шора-и 
исламға»  сайланған  қазақ  өкілдеріне  тапсырды.  Өзінің  бас  мақаласында  партияның  атын 
«Алаш»  деп атады.  [«Қазақ» газеті (1917, №244] 
Осылай, 1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпықазақ съезінде, Орынбор қаласында 
«Алаш»  атты  саяси  партиясы  құрылды.  Партияға 25 адам  мүшелік  етіп,  төрағасы 
Ə.Бөкейханов  болып  бекітіледі.  Бұл  сьезде  Қазақстанның  əлеуметтік  экономикалық  жəне 
қоғамдық саяси өміріне тікелей қатынасы бар аса маңызды 14 мəселе енгізіледі. Осылардың 
ішінде  ерекше  аталатын: 1) Мемлекет  билеу  түрі; 2) Қазақ  автономиясын  құру; 3) Жер 
мəселесі; 4) Оқу  мəселесі  жəне  т.б.  Жалпықазақ  сьезінде   қазақ  мемлекетінің  Федеративтік 
Россияның  бір  автономиялық  бөлігі  болғаны  жөн  бе?  Əлде  қазақтар  өз  бетімен  тəуелсіз  ел 
бола  ала  ма,  əлде  тəуелсіздікке  басқа  халықтармен  одақтасқан  жағдайда  жете  ме?  деген 
сұрақтар  талқыланады.  Бірақ  бұл  сьезде  нақты  пікірге  келе  алмайды.  Ал  жер  мəселесі 
Құрылтай  сьезіне  қалдырылады.  Күн  тəртібінде  айрықша  мəнге  ие  болған  дін,  оқу-ағарту, 
əйел  мəселелері  жəне  сот  жүйесі  болады.  Бұрынғы  ескі  сот  жүйесі («Народный  сот») 
таратылып, олардың орнына «Қазақ тұрмысына лайық айрықша сот құрылуға» тиіс болады. 
Келесі мəселе оқу-ағарту саласы: «міндетті бастауыш оқу енгізу», «бастапқы екі жылда оқу 
баланың  ана  тілінде»  жүргізілу  керектігі  айтылып,  тіл  мəселесіне  айрықша  назарға  алған 
жəне білім берудің тегін болуы талап етіледі. Білім алудың орта, арнайы, жоғарғы сатылары 
да айтылған.  Сол кездегі қазақ интеллигенциясы ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен 
де,  алғашқы  басылымдар  шығару  ісімен  айналысып  қазақ  дəсүрін  ілгерілеткен  Алаш 
зиялылары болатын. 
                                               «Қараңғы қазақ көгінен,  
                                               Өрмелеп шығып күн боламын, 
                                               Қараңғылық төрінде 
         Күн  болмағанда  кім  болам» - дегендей  қазаң  көгінде  күн  бола  білген  ұлт  зиялылары 
Ə.Бөкейханов, 
А.Байтұрсынов 
сияқты 
қазақтың 
либералды-демократиялық 
интелегентциясын  басқарған  Алаш  партиясының  құрамына  қазақтың  ғылыми  жəне 
шығармашылық  зиялыларының  белгілі  өкілдері - М.Тынышбаев,  М.Жұмабаев, 
Ш.Құдайбердиев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов, Ə.Ермеков, М.Дулатов т.б кіреді. 

108 
1917  жылғы 5-13 желтоқсанда  Орынбор  қаласында  Екінші  жалпықазақ  сьезі  өтеді. 
Сьездегі  қаралған  аса  маңызды  мəселелер:  қазақ-қырғыз  автономиясы;  милиция  құру;  ұлт 
кеңесі;  оқу  мəселесі  т.б.Сьезде  автономияны  жариялау  мерзімі  туралы  қызу  тартыстар 
бірнеше күнге созылып, Міржақып Дулатов баяндама жасайды: қазақ даласында медресе мен 
мектептердің аздығын, қазақ тілінде оқулықтардың жетіспейтінін, сондықтан міндетті түрде 
ұлттық мектептерді құру керектігін тілге тиек етеді. Осы мəселе бойынша құрамы 5 адамнан 
тұратын бастауыш жəне орта мектептерге арналған қазақ тілінде оқулық жазатын комиссия 
құрылады.  Комиссия  орталық  ұлттық  кеңеспен  бірге  болу  керектігі  айтылады.  Комиссияға 
оқулықтан  басқа  да  жұмыстар  жүктеледі.  Атап  айтсақ:  ұлттық  мектептерге  арналған 
бағдарламалар; мұғалімдерге арналған нұсқаулар; бала тəрбиесі жөніндегі кітаптар; барлық 
қырғыз-қазақ мектептерінде халықтық білім беру іс-шараларының  Ережелерін жасау; қазақ 
тілінде жазу үлгілерін енгізу; қазақ тіліне пайдалы кітаптарды  аудару т.с.с.  Міне, жаңадан 
құрылып  жатқан  «Алашорда»  үкіметі  алғашқы  сағатынан  бастап  ұрпақ  тəрбиесіне,  ұрпақ 
болашағына зор көңіл бөлген. Жас ұрпақтың туған тіліне деген сауаттылығын арттыру үшін, 
ана тіліндегі оқулықтарды жасауға кіріскен. Бала тəрбиесіне, оқуына осындай қиын заманда 
жаңаша бетбұрыс, бұл болашаққа деген сенім еді. Алаш партиясының құрылуы  қазақ қалқы 
өміріндегі елеулі оқиға болады. Өйткені ол тұңғыш саяси ұйым еді.   
                                            «Азатпыз деп айта аламыз баршаға, 
                                            Шыдай білдік қанша қиын болса да.  
                                            Шыдай білдік қанатымыз талса да, 
                                            Жүректерге оқ қадалды шаншыла. 
                                            Оққа ұшқан Алаштарым қаншама, 
                                            Шыбын жаны шүберекте қалса да, 
                                            Еңбектері ұлт жолында еленбей, 
                                           «Алаш» үшін тəуекелге барса да.» 
        Иə,  Алаш  қайраткерлерінің  еңбектері  бағаланбай  келгені  тарихи  шындық.  Алайда, 
Елбасының  бастамасымен    қазіргі  кезде  еңбектері  ақталып,  қайта  зерттеліп  жатқаны 
қуантады. Бұған Елбасының арнайы шығарылған жарлығы ел есінде. Ə.Бөкейханов бастаған 
ірі тұлғалар халық жадында мəңгі сақталады. ЮНЕСКО шешімі бойынша Ə.Бөкейхановтың 
150  жылдғының  аталып  өтіудің  өзі    Алаштың  саяси  элиталарының  көшбасшысын  қалай 
бағалайтынын ұғынуға болады.  
                                         «Қайран бабам, аңсап кеттің бұл күнді. 
                                          Кірпік қақпай, бұздың талай ұйқыңды. 
                                          Тəуелсіздік алу үшін қазаққа. 
                                          Алаштарым  арыстандай  бұлқынды.»-  дегендей,  біз  өткен  тарихтан 
үлгі алып, келешекке қамал түзейміз. 
Алаш  қозғалысы  жетекшісінің  іс-қимылы  мен  рөліне  алғаш  рет, 1920  жылдары 
осылай  баға  берді.  Қошмұхаммед  Кемеңгерұлы  «Қазақ  тарихынан»  деп    аталатын  тарихи 
очеркінде «Үкіметтің қара куғын жасаған күндерінде айдауына да, абақтысына да шыдап, ел 
үшін  басын  құрбан  қылған  ат  төбеліндей  ғана  азамат  тобы  болды.  Бұл  тобты  баулыған- 
Əлихан»,- деп жазады. Патшалық биліктің озбыр саясатын жастайынан көріп, түйсініп өскен 
Əлиханның бойында отаршыл билікке ғана емес, жан алып жан беріспей  отарлық қамытты 
киюге  мəжбүр  еткен  ашудың  жатқаны  шындық  еді.  Алаш  жетекшісі  отаршыл    империяны 
саяси  тұрғыдан  реформалап,  федеративтік  демократиялы  мемлекетке  айналдыру  арқылы 
ғана  қазақтың  əуелі  өзін-өзі  билеп,  кейін  толық  тəуелсіздікке  қол  жеткізуіне  болады  деп 
санады.  Тарихшы    Мəмбет  Қойгелді  «Алаш»  сол  кездегі    еуропалық  үлгідегі  ұлттық 
демократиялық  партия  болған.  Партияның  басты  құжаты  саналатын  бағдарламасының  өзі 
сол  тұста  батыстағы  кез  келген  партияның  бағдарламасынан  кем  болмаған  екенін  айтады. 
Жалпы алаш партиясының мақсаты орындалмады деген сын пікірлер айтылады. Міне, бүгін 
тəуелсіздігіміздің 25  жылдығы аталып өтілуде. Бүгін елімізді əлем танып білуде. Сталиндік 
репрессия құрбаны болған алаш қайраткерлерін біз есімізде мəңгі сақтаймыз. Алаш есімдері 
мəңгі  өшпейді.  Осынау    тəуелсіздігімізді көзіміздің  қарашығындай  сақтау  барша  Қазақстан 

109 
перзентінің  борышы.  Қазіргі  Егеменді  еліміздің  Алаш  партиясы  секілді,  болашақ 
бағдарламалары  анық  партиялар  бар.  Мəселен,  Нұр  Отан  партиясының  да  Тəуелсіз 
Қазақстанда жүргізіп  жатқан қоғамдық іс-əрекеттерінің жетістігі қаншама. Тамырын тереңге 
жайған  Алаш  арыстары  секілді,  мен  де  елімнің  жарық  жұлдызына  айналуға  уəде  етемін. 
Толағайдай тау көтерер күшіміз болмаса да, еліміздің тілін, дəстүрін сақтап қалуына бар күш 
жігерімді жұмсаймын. Себебі, мен-қазақ  перзентімін. Еліміз аман, жұртымыз лəйім тыныш 
болсын! 
 
Əдебиеттер тізімі: 
1. «Халық  бірлігі  жəне  ұлттық  тарих»  жылына  арналған  ғылыми  сессияның 
материялдарынан. Алматы. 1999 ж. 3 б. 
2.«Алаш Үні» газеті.  2003 ж. 18 ақпан. №2 Жанат Қасымның сұхбатынан. 
3. Қойгелдиев. «Алаш қозғалысы» екі томдық монографиясы, Алматы 2008. 1том 382-423 б. 
4. «Егемен Қазақстан» газеті.  2003 ж. 16 желтоқсан  №326 
 

жүктеу/скачать 4,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: