Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

270
В своем развитии в длительной перспективе интеграция государств Центральной Азии, на 
наш взгляд, должна пройти следующие крупные этапы.
Начальный период, включая уже реализованные в предыдущие годы меры, характеризу-
ются преобладанием совместных действий по защите коллективных интересов в сфере произ-
водства и экспорта сырьевых товаров.
Следующий  этап  приведет  к  необходимости  создания  торговых  блоков  для  содействия 
сближению через расширение взаимного товарообмена. Развитие системы преференций в рам-
ках торговых блоков определяет их эволюцию от зоны свободной торговли к таможенному со-
юзу и общему рынку.
Для достижения цели углубления интегрированных процессов в регионе необходимо со-
средоточить усилия на наиболее приоритетных направлениях экономического взаимодействия. 
В  качестве  приоритетных  направлений  экономического  сотрудничества  стран  Центральной 
Азии можно выделить следующие:
1.  Рациональное  и  эффективное  использование  минерально-сырьевых  и  топливно-
энергетических ресурсов региона. Одним из основных преимуществ экономического союза го-
сударств Центральной Азии является то, что в этом случае проявляется возможность достичь 
полной самообеспеченности региона энергетическими и минерально-сырьевыми ресурсами и 
значительно увеличить экспортный потенциал этих стран, учитывая энергетическую взаимоза-
висимость и взаимодополняемость региона.
2.  Создание  единой  транспортной  системы  с  выходами  на  внешние  рынки.  Транспорт-
ный фактор всегда имел в торговле важнейшее значение.  Развитие транспорта предполагает 
совместное освоение технологий строительства и реконструкции автомобильных и железных 
дорог, улучшение существующих коридоров, оказание поддержки в развитии новых видов услуг 
в транспортном секторе.
Сегодня многочисленные таможенные сборы, страховые взносы, прочие платежи делают 
транзит большегрузного транспорта через страны региона неприемлемо дорогим. Для решения 
этой задачи страны региона должны: сблизить нормативно-правовую базу, а области транспорта; 
согласовывать и проводить единую тарифную политику на всех видах транспорта; максимально 
сблизить тарифы на перевозку грузов и пассажиров.
3. Формирование зоны свободной торговли и единого экономического пространства. Цен-
тральная Азия, объединенная зоной свободной торговли, позволяющей свободное передвиже-
ние производственных факторов, а также товаров, составила бы намного больший рынок, чем 
каждое государство в отдельности. Формирование зоны свободной торговли без изъятий и огра-
ничений и единого экономического пространства – это долговременная стратегическая цель, для 
достижения которой необходимо решить ряд задач:
- в полном объеме завершить формирование нормативно-правовой базы и эффективное их 
исполнение;
- принять единые тарифные и нетарифные меры регулирования, общие режимы торговли с 
третьими странами, единые принципы косвенного налогообложения внешнеторговых операций, 
создание платежной системы в рамках региона;
- надежно обустроить внешнюю таможенную границу, создав в перспективе совместный 
орган управления таможенными структурами сторон;
- выработать и утвердить таможенный тариф. 
Все это требует гармонизации таможенного и налогового законодательства; унификацию 
таможенных правил и процедур посредством введения типового порядка контроля за перемеще-
нием товаров через таможенные границы государств; недопущение односторонних действий по 
ограничению на ввоз товаров из стран Центральной Азии.
4. Создание единой финансовой и платежной системы. Первым и важным шагом на пути 
к формированию валютного союза является создание межгосударственной платежной системы, 
обслуживающей торгово-экономическое сотрудничество стран Центральной Азии. Основными 

271
характеризующими факторами, и одновременно узкими местами в существующей платежной 
системе являются: регулирование операций, оплата которых производится по множественному 
валютному курсу и в неконвертируемой валюте; неэффективные системы обработки информа-
ции и межгосударственных расчетов, слабые механизмы обеспечения условий контрактов и уче-
та информации.
5. Развитие рыночной инфраструктуры. Основой экономической интеграции стран регио-
на являются рыночные отношения между субъектами хозяйственной деятельности, что требует 
развития рыночной инфраструктуры. Одним из важнейших направлений становится развитие 
рынка аудиторских услуг. Перенесением ответственности за соблюдением условий контрактов с 
правительств и агентов повышает их заинтересованность в получении надежной информации о 
платежеспособности партнеров снижающий предпринимательский риск.
6. Укрепление производственной кооперации и развитие прямых хозяйственных связей.  
Производственная кооперация с целью выпуска конкурентоспособной продукции высокой сте-
пени готовности может быть осуществлена путем организации транснациональных альянсов, 
консорциумов,  финансово-промышленных  групп,  создания  совместных  предприятий.  Можно 
выделить следующие механизмы реализации данного направления в Центральной Азии такие 
как, сближение национальных законодательств, регулирующих экономическую деятельность; 
обеспечение  равных  организационно-экономических  условий  деятельности  хозяйствующих 
субъектов на территории государств региона; поддержка высокоэффективных производств, пред-
ставляющих интерес для государств региона; развитие научно-технической и производственной 
кооперации на уровне хозяйствующих субъектов; формирование по ряду взаимосвязанных на-
правлений совместных программ и инвестиционных проектов [2].
Таким образом, важнейшим фактором оздоровления экономики и укрепления государств 
Центральной Азии в мировом сообществе являются углубление интеграционных процессов в ре-
гионе. Без этого роль каждого молодого центральноазиатского государства в отдельности будет 
не так весома, как их интеграционные объединения в целом. Необходимо выходить на формиро-
вание общих правил и условий сотрудничества стран Центральной Азии с внешним миром. 
список использованных источников
1. Лейла Музапарова. Экономическая интеграция в Центральной Азии http://www.analitika.org/article.
php?story=20051202031628413 
2. Усманалиева Г.Б. Экономическая интеграция стран Центральной Азии в современных условиях.// 
Информационно-аналитический журнал. Саясат. Алматы, 2004. – № 12. – стр.20-24.
Кемешев Данияр Турдуевич
Семей мемлекеттік педагогикалық 
институты, тарих – филология 
факультетінің 2 курс магистранты
ҚазаҚ байларыныҢ кеҢестІк дӘуІрде Қудалануы
Халқымыздың тарихына көз салып, зерделеп ой жіберсек қайғы мен қасіреттің, мұң мен 
шердің өшпес ізін қалдырған азап- ақыреттің таңбасын, азалы ауыл, күңіренген елдің есепсіз 
төгілген  көз  жасын  көрсететін  зұламат  оқиғалар  аз  емес.  Солардың  бірі  –  1928  жылғы  27 
тамыздағы байларды кәмпескелеу және оларды жер аудару туралы декреттің салған ауыр зарда-
бы.
Тарихи  дерекке  жүгінсек,  қазақ  өлкелік  партия  комитеті  мен  халық  комиссарлар  кеңесі 
байларды батпаққа батырып, кедейді оларға қарсы айдап салудың келеңсіз саясатына 1919 жыл-
дан бастап кірісіп, саналы түрде 1936 жылға дейін созды [1].

272
Ол үшін, ең алдымен, 1919 жылы Қазақстан өкіметінің басшылары В.И.Ленинге республи-
када Кеңес өкіметінің үстемдігін нығайтудың бірден бір жолы – байларды тәркілеу екенін, оған 
кешікпей кірісетіндігі туралы өз пікірлерін білдіргенін тарихи 2 кезеңдегі зерттеулер олардағы 
байлар  санының  мыңнан  асып  кететінін  көрсетті.  Ресми  мәліметті  талдасақ,  оның  ішінде 
алғашқы топқа, яғни ірі байлар қатарына 562, ал екінші топқа 134 қожалық жатқызылды.
                 
2 кесте. ЖЭС-тан кейінгі мал қожалықтарының саны
 №   Мал басы саны бойынша (ірі 
қараға шаққанда)
Жылдар бойынша мал қожалықтарының %
1924-1925
1925-1926
1926-1927
 1927-1928
1.
2.
3.
5 басқа дейінгілер
5 тен 20 басқа дейінгі
20 дан 50 басқа дейінгі
50ден бастап жоғары
75,3
23,5
1,0
64,5
31,9
3,0
56,1
37,8
50
56,1
37,1
5,6
Кестеден көріп отырмыз: 1928 жылға қарай қазақ ауылындағы кедей мен батырақ халықтың 
алпыс процентке жуығы болған. Ал жуан білек, салтанатты да сәулетті тұрмысы бар, әлді де 
мұқтажсыз шаруаның қазақ ауылындағы үлес салмағы да шамалы [2].
Азамат соғысынан кейін кешікпей-ақ ашаршылыққа ұрынған қазақ ауылында 1922-1923 
жылдары қырық тұяқтан асатын малы бар ауқатты қожалықтар барлық малдың 1,5% ие болса, 
1926-1927 жылдары осындай қожалықтар Қазақстандағы барлық малдың 14,5% иелік етті.
Ал енді бұл ірі қараға шаққанда қанша болатынын есептеп көрейік.Осы орайда «Малдың 
бір түрін екінші түріне аудару коэфициенті туралы» Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесінің 
1928 жылы шілде айының 30-нда жарық көрген қаулысын басшылыққа аламыз. Бұл бойынша, 
бес қой бір ірі қараға, сондай-ақ алты ешкі бір қараға теңестірілген.
Сонда  қазақтар  «доңыз»  деп  есепке  қоспайтын  шошқаны  шығарып  тастағанда,  1928 
жылы, яғни қазақ байларын тәркілеу қарсаңында Қазақстанда 16,632,7 мыңдай ірі қара болған. 
Жоғарыдағы  мәлімет  бойынша  мұның  14,8%,  яғни  2461,6  мыңы  қырық  тұяқтан  артық  малы 
бар  қазақ  қожалықтарының  үлесіне  тиді,  яғни  екі  жарым  миллионға  жетер  жетпес  осы  мал 
ауқаттылар қолында шоғырланды да, қалған 14 миллионнан асатын мал әлді шаруаның, кедейдің, 
қара шаруаның, жарлының т.б меншігіне жатты.
Қазақта ірі байлардың көп болмағаның 1928 жылғы жүргізілген конфискация нәтижелері 
де дәлелдейді. Осыған орай 1928 жылы 27 тамызда «Ірі бай шаруашылықтары мен жартылай 
феодалдарды тәркілеу және жер аудару» туралы декрет қабылданады. Бұл қаулының орындалуы 
1928 жылдың 1 қарашасына дейін деп белгіленіп, кейін он күнге шегерілді. Ресми мәліметтер 
бойынша конфескелеудің барлығы 696 қожалықты қамтығаны белгілі. Оның ішінде алғашқы 
топқа, яғни ірі байлар қатарына 562, ал екінші топқа 134 қожалық жатқызылды. Яғни, барлығы 
3779 дүние-мүлік зат конфискеленген [3]. 
Ал енді Қазақстан үшін феодализм қоғамын еншілеп алсақ, мынаны байқар едік, жиыр-
масыншы жылдары қазақ даласында толыққанды, маркстік-лениндік үлгідегі феодалдық табы 
болған жоқ. Мұны голощекиншілдер мұны іштей мойындап, 1928 жылы тәркіленген ең ірі қазақ 
байларын: «Крупный бай-полуфеодал»-деп сипаттады. Яғни толық феодал емес, жартылай ғана 
феодал. Бұларда көп емес, үш жүзден сәл асады. Қазақ байы толыққанды феодал болмағандықтан 
да қазақ шаруалары басыбайлықтың қамытын киген жоқ [3].
Таптық  жіктелуге  емес,  ағайыншылыққа,  бауырласуға  шақыратын  осындай  пікір 
голощекиншілдерге  ұнаған  жоқ.  Жалпы  ауқатты  шаруа  атаулының  қас  жауы  Ф.Голощекин 
қазақ  өлкелік  партия  комитетінің  қазақтың  VΙ  конференциясында  жартылай  феодалдарды 
түптамырымен құрту, байға күшті қысым жасау негізінде ауылды орташаландыру және қазақ 

273
батырағына, кедейіне және орташасына ерекше көмек беру мәселесін партия бұқарасы алдына 
негізгі міндет етіп қойды [4].
Қазақ байларын тәркілеу туралы декреттің өзі 1928 жылы тамыздың 27-сінде қабылданды. 
Онымен бірге Б К ﴾б﴿ П қазақ өлкелік комитеті „Барлық еңбекшілерге ” деген үндеу де қабылдады. 
Декрет те, үндеу де 5 қыркүйекте баспа сөзде жарияланды. Бұлар қазақ байларын тәркілеудің 20 
қыркүйекте басталып, 1 қарашада аяқталатынын ескертті [4].
Қабылданған декрет бойынша, ірі байларға көшпелі аудандарда ірі малға шыққанда төрт 
жүз бастан жоғары малы бар, жартылай көшпелі аудандарда үш жүз бастан жоғары малы бар 
қожалықтар жатқызылды. Ал отырықшы аудандарда мұндай меже жүз елу бастан жоғары қарай 
болды. Бірақ осы соңғы аудандарда қазақ АКСР Х КК жүз тұяғы барларды ірі бай қатарына 
жатқызып тәркілеуге құқықты болды.
Декрет, әсіресе, көшпелі аудандардағы қожалықтарға қатал болды және қазақ АКСР Х КК- 
не  алғашқы  көшпелі  аудандағылардың  малы  көрсетілген  саннан  аз  болған  күннің  өзінде  бұл 
адамдарды- егер ауылда ықпалды болса, кеңестендіруге қарсылар ретінде жер аудару құқығы 
болуы [5]. 
Тамыздың  30-ында  Қазақстан  үкіметі  ірі  байлар  жер  аударылатын  аудандарды  нақты 
анықтады. 
Байларды тәркілеу аса қатал жүргізіле тұрса да оның кедейлердің бір бөлігі тарапынан 
қолдау тапқанын архив құжаттары дәлелдейді. Мұның өзі негізінен кедейлердің байдың малын 
бөліп аламыз деген түсінігінен туындаған еді. Малдың едәуір бөлігінің ﴾30-40%﴿ колхоздарға 
берілетінін, ал малды бөліп алғандардың да көп кешікпей колхоздарға кіріп, байдан алған малды 
мемлекетке етке өткізуге немесе колхоздарға қайтаруға тура келетінін ол кезде кедейлер толық 
түсіне қойған жоқ. Мұны олар кейінірек түсінді және сондықтан да шаруалар көтерілістеріне 
белсене қатысты [6]. 
Ресми мәліметтер бойынша, 696 тәркіленгеннің 669-ы өз округтерінен басқа жаққа жер 
аударылған.  Қазақстан  Халкомының  1928  жылы  30  тамызда  шығарған  қаулысы  мал  санына 
қарай анықталған ірі байлардың жер аударылу бағытын айқындап берді [52;7]. Байлардың бір 
округтен екінші бір округке жер аударылу бағытын төмендегі сызбадан анықтауға болады:
           
3 кесте. Байлардың жер аударылу бағыты
ақмола
гурьев
петропавл
павлордар
ақтөбе
Жетісу
орал
Қарқаралы
Қостанай
семей
сырдария
Ал, Семей округіне Қостанайдан жер аударылып келгендер-Бесқарағай, Белағаш, Қызылтан, 
Ұлан, Жарма, Жаңа-Семей, Аягөз аудандарына қоныстандырылу көзделді [8].
Жалпы,  Семей  округінен  Сырдарияға  жер  аударылған  шаруашылықтардағы  адам  саны 
446, оның 99-ы ер адам, 125-і әйел адам, 121-і жасы 18-ге толмаған ұлдар, 101-і жасы 18-ге 
толмаған  қыздар  болды.  Жер  аударылғандардың  ішіндегі  45  адам  Комиссияның  шешіміне 
қарсы шағымданған. Олар өздерінің малдарының декретте қарастырылған мал санымен сәйкес 
келмейтіндігін айтқан, алайда 45 шағымның ешқайсысы да қанағаттандырылмаған. Алдын ала 
жасалған жоспар бойынша үкімет жоғарыдағы байлардың 225 972 бас малды тәркілейміз деп 
үміттенген еді. Бірақ, үміт ақталмады, барлығы 144 474 бас мал ғана тәркіленді бұл белгіленген 

274
жоспардың алпыс төрт проценті ғана. Алдын ала берілген малдың есебінің дұрыс жасалмағанын 
Қазақстан  басшылығы  кейінен  мойындауға  мәжбүр  болды.  Ірі  байлардың  мал  санын  есепке 
алу 1928 жылдың 30 тамызындағы Қазақстан Халық Комиссарлар кеңесінің «Бір малдың түрін 
екіншісіне ауыстыру көрсеткіші» туралы қаулысына сәйкес жүзеге асырылды. Ол қаулы бойын-
ша ірі қараға екі жастан асқан жылқы, сиыр, өгіз, түйе жатқызылды. Малдың қалған түрлерінен 
бір ірі қараға үш бас құлын, екі бас тай, 1,5 бас құнан, 1,5 бас құнажын, 3 бас тайынша, 5 бас 
бұзау, 5 бас қой,6 бас ешкі, 3 бас меринос қойы, 3 бас бота, 2 бас тайлақ теңестірілген [54;9]. 
Тәркіленіп  алынған  малдың  60-70%  қазақ  кедейлеріне,  қалғаны  колхоздар  мен  совхоздарға, 
ал асыл тұқымды мал-мемлекеттік асыл тұқымды мал өсірушілерге берілуі тиіс болды. Аудан 
комиссиясының мәліметі бойынша, жер аударылған байлардың тәркіленген жалпы мал санының 
көрсеткіші төмендегідей:
                   
4 кесте. Байлардан тәркіленген жалпы мал саны
Топ
Шаруашылық
саны
Мал саны 
1928 ж.
Тәркілеу
кезінде
есепке
алынғаны
Соның ішінде
тәркіленгені
Еңбек
қажеттілігіне
сай қалдырылғаны
Алынғаны
1 топ
2 топ
44
17
11750,65
2206,10
7866,46
1711,92
2591,79
154,80
633
238
7233,46
1455,92
Жалпы 
саны
61
13956,75
9578,38
2746,59
871
8689,38
 
Егер 1928 жылдың 1-ші қаңтарыңдағы мал саны мен заттарды жалпы тәркіленіп алынған 
мал санымен салыстыратын болсақ, онда біз айтарлықтай айырмашылықты байқаймыз. 
Барлық тәркіленген малдың 10,2 проценті отырықшы аудандардан, 83,3 проценті жартылай 
көшпелі аудандардан еді. Тәркіленген малдың үлес салмағы аз бола тұрса да көшпелі аудандардағы 
байлар қожалықтары бәрінен де көп зиян шекті. Ал тәркіленудің негізгі ауыртпалығын жарты-
лай көшпелі аудандар көтерді [10].
Ал  енді  тәркіленген  малды  шаруашылықтар  түрлеріне  жіктер  болсақ  осынша  малдың 
118  919  тұяғы  жеке  шаруашылықтарға﴾  74,3%﴿  және  колхоздарға  ﴾25,7%﴿  таратылып  берілді. 
Жекешелердің ішінде осы малдығы он сегіз процентін малы жоқ қожалықтар алды. Яғни, мал-
сыз әр қожалық орта есеппен 8- 9 бас малға ﴾ірі қараға шаққанда ﴿ ие болды.Жалпы төрт тұяққа 
дейін ғана малы бар кедей қожалықтар жекешеге бөлінген малдың тоқсан процентін алды.
Тәркіленген малдар негізінде жағадан 292 колхоз құрылды. 
Тәркіленген  байлардың  күнкөрісіне  өте  аз  мал  қалдырды.  Бұл  4614  бас  ғана  мал, 
тәркіленгеннің  6,4  процентін  ғана  құрады.  Жер  аудару  кезінде  жол  ақысы  өз  қалталарынан 
төлеулері тиіс боған тәркіленген байлар бұл азғана малдың өзін де сатуға мәжбүр болды.Мұнда 
тәркілеу туралы нұсқауға сәйкес әр қожалыққа бөлініп берілген мал он екі тұяқтан аспауы тиіс 
деген қағида басшылыққа алынған. Бірақ, біз жоғарыда айтқандай, батырақтар мен кедейлердің 
көпшілігі бөліс кезінде мұнша малға ие бола алмады.Малдың едәуір бөлігін ﴾25,7%﴿жақ құрылған 
колхоздар алып қойғандықтан, онсыз да көп емес тәркіленген мал жекешелерге жетпеді. Сөйтіп, 
байларды тәркілеу нәтижесінде малға қарық болып, баимыз деп дәмеленген көптеген батырақ 
пен кедей үміті ақталмады. Қазақстан жағдайын жақсы білген агроном – маман М.Г. Сириустың 
1926  жылғы  есептеулері  бойынша,  осы  жылдары  бір  мал  шаруашылығы  қожалықтарының 
қалыпты өмір сүруі үшін – ол жасы да, түрі де әр қима 170 тұяққа , ал ірі қараға шаққанда 55 
тұяққа ие болуы керек еді [11].
Голощекин  бастаған  Қазақстан  басшылары  жеке  мал  шаруашылығы  қожалықтарын 
қаржымен қолдауды қажет деп таппады. Жеке секторға 1927-28 жылдары бір тиын көмек ақша 
бөлінбесе, ал 1928-29 жылдары кедейлер қожалықтары ауыл шаруашылығына бөлінген қаржының 

275
22,5 процентін ғана, орташылар 25,3 процентін ғана, кулак-бай қожалықтары 0,9 % ғана ала 
алды.  Егер  бұларды  нақты  ақшамен  көрсетсек.  1928-29  жылдары  кедей  қожалықтарындағы 
әрбір 116 серіктік 764,8 мың, орташалар 1546,8 мың, кулак-байлар қожалықтары 60,1 мың сом 
ғана ақша қаражатын алған. Мұндай жағдайда, әсіресе, кедейлердің өз қожалықтарын меңгеріп 
кету қиын. Сондықтан, олардың көбі жаңадан құрыла бастаған колхоздарға кіруге мәжбүр бол-
ды. Олар байларды тәркілегенде болмашы малдарын сатып жіберді немесе бордақылып сой-
ып алды. Орташа да жетіскен жоқ, 1928 жылдан бастап қалпына енген астық және дайындау 
науқаны көп кешікпей оларды да тұралатты.
Ал Семей округіндегі тәркілеу Қызылордадағы үкіметтің нұсқауы бойынша1928 жылдың 
25 қарашасында тоқтатылған. 1928 жылы 27 тамызда қабылданған қаулыға қатысты қосымшалар 
мен нұсқауларда тәркілеудің мақсаты мен мазмұны айқын көрсетілді. Мысалы, 1928 жылы 10 
қыркүйектегі  тәркілеуді  жүргізуге  қатысты  директивада:  «Түсіндіру  науқанындағы  ескеретін 
жағай ірі байлар мен жартылай феодалдарды тәркілеу науқанын партияның XV сьезіндегі ірі ку-
лак пен байды тәркілеу жөніндегі нұсқаулармен шатастыруға болмайды.Себебі қазіргі тәркілеу 
дегеніміз  аз  уақыттың  ішінде  тікелей  революциялық  шабуыл  арқылы  (тәркілеу,  жер  аудару) 
байлардың ауылдағы ықпалын төмендету, ал кулак пен байды құрту дегеніміз ұзаққа созылатын 
шаралар. Оларды тек ЖЭС негізін қолдай отырып, бай кулакка қарсы шыққан кедей-батрақ , 
орташалардың күрделі күресімен жүзеге асыруға болады. Жалпы алғанда байға қарсы үздіксіз 
дамып отыруы қажет. Тәркілеудің өз деңгейінде өткізілуі үгіт насихаттың дұрыс жүргізілуіне 
тікелей  байланысты»,-деп  көрсетілді.  Соған  орай,  партиялық  және  кеңестік  органдардың 
шешімімен  1928  жылдың  15-ші  қыркүйегінен  бастап  тәркілеуге  қатысты  үгіт-насихат 
жұмыстары округ бойынша қанағаттанарлық деңгейде жүргізілген. Тәркілеу жүргізілген 9 ау-
дан  бойынша  9  аудандық  комиссия  ұйымдастырылып,  оның  қатарына  49  адам  мүше  болған. 
Тәркілеу жүргізілген аудандар төмендегідей: Бесқарағай, Қызылтан, Шыңғыстау, Жарма, Аягөз, 
Ұлан, Күршім, Тарбағатай және Қызылтас. 1 қарашадағы мәлімет бойынша жалпы 889 жина-
лыс өткізілген, оған 60633 адам қатысқан. Бұл жиналыстардың 63-і партия жиналысы оған 1197 
адам қатысты, 39-ы комсомолдық оған 1323 адам қатысқан, 26-ы Қосшы одағының жиналысы 
оған 1192 адам қатысқан, 53-і кедей-батрақтардың, 36-сы әйелдердің жиналысы болса, 36855 
адам қатысқан біріккен жиналыс өткен.Бұл жиналыстарда тәркілеуге жататын байлардың тізімі 
мен тәркілеу науқанын жүргізуге қатысты сауалдар талқыланған. [57;12].
Сонымен,  1928  жылдың  27  тамызында  қабылданған  декрет  ауылдағы  байлардың 
ықпалын әлсіретуге тырысты. Әрине бұл кезде әлі де болсабай-кулактарды тап ретінде жой-
ып жіберуге елдегі әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдай мүмкіндік бермеді. Алайда, Шығыс 
Қазақстандағы  байларды  тәркілеу  науқанында  ондай  олқылықтарға  жол  берілгені  белгілі. 
Мәселен, 1928 жылдың көктемінде астық дайындау барысындағы тәркілеу кезінде ірі 20 бай 
тәркіленіп  кеткен.  Кейін  күздегі  тәркілеу  науқанында  олардың  орнын  толтыру  үшін  ауқатты 
деген орташалар да тәркіленуге ұшырайды. Кеңес үкіметі немесе жергілікті басшылар ауыл-
ды  орташаландырамыз  деп  жүріп,  көпшілік  қауымды  кедейшілікке  ұшыратады.  Соның  сал-
дарынан колхоздарға берілген малдар талан-таражға түседі. Тәркілеу науқаның жүргізу үшін 
алдын-ала  дұрыс  дайындық  та  жасалынбаған.  Мәселен,  Семей  округіндегі  тәркіленеді  деген 
68 адам бастапқыда 21 адамға азайтылады, кейін қайта көбейтіледі. Нәтижесінде округ бойын-
ша 61 адам тәркіленеді. Қысқаша айтқанда, Шығыс Қазақстандағы байларды тәркілеу науқаны 
байлардың экономикалық тұрғыдан тұралап, әлсіреуіне әкелінгенімен қазақ қоғамында таптық 
қатынастарды қалыптастыра алмады.
Қорыта  айтқанда,  Шығыс  Қазақстан  өңірінің  қоғамдық-саяси  жағдайын  «Кіші  Қазан» 
негізінде өзгертуге бағытталған жұмыстар, яғни таптық қоғам орнату мен жеке меншікті жою 
науқандары айтарлықтай өз нәтижесін бере қойған жоқ. Себебі айрандай ұйып отырған, қаймағы 
бұзылмаған қазақ қоғамын дәстүрлі даму жолынан айдыру «Кіші Қазан» үшін де мүмкін бол-
мады. Сол себептен де, «Кіші Қазан» аясында атқарылатын жұмыстар жаппай ұжымдастыру 
барысында аса күрделі сипатқа ие болды.

276

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: