Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

255
из поколения в поколение. Именно поэтому язык играет столь значительную, чтобы не сказать 
решающую, роль в формировании личности, национального характера, этнической общности, 
народа, нации» [5].
Язык хранит культуру народа, и передает ее последующим поколениям, что находит от-
ражение в языковом сознании. По мнению российского ученого Н.В. Уфимцевой, «языковое 
сознание представляет собой совокупность структур сознания, в формировании которых были 
использованы социальные знания, связанные с языковыми знаками или как образы сознания, 
овнешняемые языковыми средствами: отдельными лексемами, словосочетаниями, фразеологиз-
мами,  текстами,  ассоциативными  полями  и  ассоциативными  тезаурусами  как  совокупностью 
этих полей. Языковое сознание рассматривается как средство познания чужой культуры в ее 
предметной, деятельностной и ментальной форме, как средство познания своей культуры» [6]. 
«Осваивая окружающий мир, человек решает для себя, какие его элементы важны для жиз-
ни, а какие не имеют значения, что для него является важным, а что несущественно, без чего он 
может обойтись, а без чего нет. В результате этого у него формируется ценностное отношение к 
миру, в соответствии с которым все предметы и явления рассматриваются им по критерию важ-
ности и значимости для его жизни. Каждый предмет, явление или идея получают свою оценку и 
представляют определенную ценность, на основании которой складывается соответствующее к 
нему отношение. В результате формируется общее ценностное отношение к миру, при котором 
те или иные явления окружающего мира имеет смысл и значимость» [4, C. 45-46]. 
Можно сделать вывод, что ценность заключается в самом предмете, событии, процесс не 
есть вещь сама по себе, она представляет собой сколько в отношении к нему и.т. И эти отно-
шения могут быть представлены по разному в каждом из языков, являющихся отражением раз-
личных культур. Каждый народ понимает ценность по-своему. Современное состояние языка 
позволяет анализировать ценности по-новому. Те ценности, которые возможно были важны, в 
период существования Советского Союза для русского и казахского языкового сознания, сейчас 
могут отойти на задний план, а другие могут стасть главенствующими в зависимости от крите-
рия важности для каждого народа.
Приоритетное положение, значение и влияние ценности в жизни людей также определя-
ются культурой, ее своебразием и особенностями. Индивид, как правило, не осознает большую 
особенность своей культуры и воспринимает их как само собой разумеющиеся. Осознание цен-
ностей своей культуры наступает лишь при встрече с представителями других культур, когда 
происходит взаимодействие разных ментальностей и обнаруживаются различия в их ценност-
ных ориентациях. Именно в этих случаях возникают непонимание, растерянность, бессилие и 
раздражение. Вследствие этого стоит более подробно остановится на рассмотрении способности 
языка отражать и, главное, сохранять реальный и культурный мир своего речевого коллектива, 
где особый интерес представляет сопоставление культурных ценностей представителей казах-
ского, русского и английского этносов. Для анализа был использован материал ассоциативных 
словарей, представленных Н.В. Уфимцевой во время чтения лекций в Казахском национальном 
университете на филологическом факультете в октябре 2010 года. 
Анализ культурных ценностей концептов, представленных в языковом сознании предста-
вителей русского этноса представлен в таблице 1:
Таблица 1 – Ядро языкового сознания русских
ранг
ассоциат
кол-во
вызв. его
стимулов
ранг
ассоциат
кол-во
вызв. его
стимулов
ранг
ассоциат
кол-во
вызв. его
стимулов
1  человек   1404
26  стол   369
51,5  страх   287
2  дом    864
27  парень  368
51,5  умный  287
3  жизнь    711
28  дорога  361
53  долго   286

256
4  плохо    691
29  мир    360
54,5  далеко  285
5  большой  684
30  говорить  355
54,5  сильный  285
6  хорошо   677
32,5   есть    354
56  город   284
7   нет    667
32,5   дерево  354
57  зеленый  283
8   деньги    587
32,5   время  354
58  черный   282
9,5   друг     565
34  жить   350 
59  боль   281
9,5   дурак    565
35  думать  349
60  всегда  278
12,5  лес    438
36  я     347
61  море   277
12,5  мужчина   438
37,5  разговор  344
62  муж    272
12,5  хороший   438
37,5  свет    344
63  счастье   270
14  день   436
39  мой    338
64  солнце   267
15  много    429
40  красный  330
65  собака  266
16  любовь  428
41  машина   323
66  кино   265
17  работа   426
42,5  женщина  321
67  ум   261
18  вода   420
42,5  книга   321
68  маленький  260
19  ребенок  413
44  грязь   318
69  сделать  259
21,5  радость  404
46,5  идти   308
71,5  очень  258
21,5  все    404
46,5  старый  308
71,5  он   258
22  дело   390
46,5  мальчик   308
71,5  предмет  258
23,5  плохой  378
48   белый  304
73  война  251
23,5  смерть   378
49   девушка  302
74  ночь   250
25  быстро  371
50   мужик  301
75  земля  247
Данная таблица отражает языковое сознание представителей русской культуры. Первый 
ряд представляет порядковый номер каждого из стимулов в соответствии со степенью их упо-
требительности; второй ряд – задаваемый стимул; последний ряд – количество ассоциации на 
каждый из стимулов. Анализируя представленный материал можно сделать вывод, что для рус-
ского человека важное место имеет само понятие человек, который имеет количественный пока-
затель 1404. Сам человек выводится в центр всего сознания русского народа. Другими важными 
ценностями в сознании русских являются дом, очаг, семья. Следующий стимул жизнь является 
отражением русской души. По нашему субъективному мнению, русские люди любят жизнь и 
каждый день живут, как будто бы они живут последний день. 
Таблица 2 отражает языковое сознание англичан, базирующегося на основе ассоциативно-
го тезауруса английского языка Дж. Киша [1]. 
Таблица 2 – Ядро языкового сознания англичан
ранг ассо циат
кол-во вызв. 
его стим.
ранг
ассо-
циат
кол-во вызв. его 
стим.
ранг
ассо циат
кол-во вызв. 
его стим. 
1 me  1087
26 nice  483
51 dead  371
2 man  1071
27 red  477
52 ship  369 
3 good  881
28 now  461
53 music  363
4 sex   847
29 hard  451 
54  noise  360
5 no   805 
30 white  450
55  cold  352
6 money  750
31 woman  445
56.5women  351
7 yes   743
32 bed  432
56.5 you  351
8 nothing  713
33 school 431
58 men  345 
9 work  686
34 help  427
59 happy  340
10  food  676
35 pain  426 
60 drink  339
11  water  669
36 sea  425
61 head  337
12  people  664
37 dog  419
62 hair  336

257
13  time  630 
38 never  415 
63 great  333
14  life  629 
39 of  413 
64 tree  332
15  love  622
40 old  402
65  church  331
16  bad  615
41 book  401 
66 fear  330
17  girl  581
42  paper  399
67  boy  328
18  up  565
43  down  398
68  horse  326
19  car  550
44  green  395
69  it  322
20  black  549
45  in  388
70.5 war  321
21  what  545
46  person  387
70.5 word  321 
22  house  539
47.5 fir  37 
72  fool  316
23  out  535 
47.5 to  37 
73  friend  311
24  death  518 
49  rubbish  374
74  fat  309
25  home  501
50  light  373
75  fun  306
Роль ценностей в жизни как отдельного индивида, так и общества в целом чрезвычайно ве-
лика. Именно в соответствии с ними происходит отбор информации в процессе взаимодействия 
с окружающим миром, формируются эмоции и чувства, устанавливаются социальные отноше-
ния, навыки общения и т.д.
«В человеческом сознании одновременно сосуществует множество ценностей самого раз-
ного характера и содержания. На этом основании вполне оправданно говорить о системе ценно-
стей, внутри которой те или иные ценности определенным образом упорядочены по отношению 
друг к другу. Каждая система ценностей имеет большое значение в любой культуре, поскольку 
определяет  отношения  человека  с  природой,  обществом,  ближайшим  окружением  и  с  самим 
собой. Дело в том, что усваивая ценности окружающего мира, человек опирается на устоявшие 
в  его  культуре  традиции,  нормы,  обычаи  и  постепенно  формирует  индивидуальную  систему 
основополагающих ценностей, служащих ему руководством в жизни. На этой основе в каждой 
культуре  складывается  своя  система  ценностей,  отражающее  ее  специфическое  положение  в 
мире, обыкновенно представляющая собой иерархию, в которой ценности расположены по на-
растающей значимости. Благодаря этой системе обеспечиваются целостность данной культуры, 
ее неповторимый облик, необходимая степень порядка и предсказуемости» [3, с. 46-47].
Согласно представленным показателям в таблице 2., лидирующие позиции ассоциатов me, 
man являются отражением индивидуализма англичан. Следующий девиз по отношению англи-
чан, представленный А.П. Садохиным яркий пример данного стимула: «Современные англичане 
считают самообладание главным достоинством человеческого характера. Слова «Умей держать 
себя в руках» наиболее адекватно выражают девиз народа. Чем лучше человек умеет владеть со-
бой, тем он достойнее. В радости, и в горе, при успехе и при неудаче человек должен оставатся 
невозмутимым хотя бы внешне, а еще лучше – если внутренне» [3, с. 46].
Результаты проведенного ассоциативного эксперимента даны в таблице 3. Для определе-
ния языкового сознания представителей казахского этноса был проведен ассоциативный экспе-
римент среди студентов филологического факультета Казахского Национального университета 
им. аль-Фараби, в котором приняли участие более 100 респондентов.
Таблица 3 – Ядро языкового сознания казахов
ранг
ассо циат
кол-во вызв.
его стим.
1
бесбармак (национальное блюдо)
25
2
атамекен (родина)
21
3
ақша (деньги)
21
4
жұмыс (работа)
19
5
еріншек (лентяй)
19

258
6
домбыра (национальный музыкальный инструмент)
19
7
көшпенділер (кочевники)
19
8
шай (чай)
17
9
қонақжай (гостеприимный)
16
10
бала (ребенок)
15
11
батыр (герой)
13
12
жылқы (лошадь)
8
13
қымыз (национальный напиток)
7
14
мал (скот)
3
15
кең дала (родные просторы)
1
Полученные результаты не является абсолютными, так как это был только первый экспе-
римент и количество участников не достаточно, чтобы сделать точные выводы. Но тем не менее 
уже на основе этого мини ассоциативного эксперимента можно получить общее представление 
о языковом сознании казахов. Как видно из таблицы 3, первое место в языковом сознании каза-
хов занимает национальное блюдо бесбармак. Действительно здесь следует согласится, что это 
национальное блюдо казахов является культурным феноменом. Данный ассоциат отражает куль-
турный мир казахов. Именно это национальное блюдо подается на стол во время проведения 
всех праздничных мероприятий, при встрече гостей, особенно иностранцев, поэтому каждый 
иностранец, побывавший в Казахстане скажет, что знаком с этим блюдом, поскольку это нацио-
нальное блюдо, которым в каждой казахской семье угощают своего дорогого гостя. Это угоще-
ние означает уважение к гостью и предпочтение своим традициям. Бесбармак – мясное блюдо, 
это может быть баранина, говядина или конина. Мясо варится полтора часа, если это баранина, 
а если говядина или конина, то – 2,3 или 3 часа. И сваренное мясо подается с жаймой или кеспе 
(мучное изделие, похожее на спагетии). Также при этом бульон подается с кефиром. Поэтому не 
удивительно, что участники выбрали данный стимул. Для каждого казаха бесбармак представ-
ляет особую культурную ценность. 
Материалы представленных ассоциативных словарей и ассоциативного эксперимента по-
зволяют исследовать языковое сознание культурных ценностей разных народов. Эти культурные 
ценности заложены в каждом из носителей данных языков. По нашему мнению, проведение асс-
циативных экспериментов, на основе которых возможно составление ассоциативных словарей 
является одной из ведущих задач ученых-лингвистов. Данные словари можно использовать на 
занятиях, в бизнесе, в межкультурной коммуникации, при диалоге разных культур и т.д. Сегодня 
составление таких словарей является актуальным, особенно для казахского языка. На основе 
лекций Н.В. Уфимцевой был проведен мини-ассоциативный эксперимент, при помощи которого 
было предпринято попытка описание культурных ценностей казахского народа в сравнении с 
русскими и английскими культурными ценностями. Перспективой дальнейшей научной работы 
является обширное исследование языкового сознания казахского народа, в котором и на основе 
полученного материала планируется составление электронных ассоциативных словарей по ка-
захскому языку.
список источников и литературы
1. Kiss G., Armstrong C., Milroy R., Piper J. An associative thesaurus of English. − Edinburg: University of Edinburg, 
MRC Speech and Communication Unit, 1972.
2. Klukchon K., Strodbeck F. Variation in Value Orientation. – N.Y., 1961.
3. Садохин А.П. Межкультурная коммуникация: учебное пособие. – М., 2006. 
4. Русский ассоциативный словарь. Прямой словарь от стимула к реакции. Ассоциативный тезаурус совре-
менного русского языка. − Часть I, II (Ю.Н. Караулов, Ю.А. Сорокин, Е.Ф. Тарасов, Н.В. Уфимцева). – М., 1994. 
– 224 с.
5. http://psycholing.narod.ru/jaz-soz2004.htm.
6. www.gumer.info/bibliothek-Buks/Linguist/Ter/-13.php.

259
Қарасаева Әсел
Әл-Фараби ат. ҚазҰУ-нің 2 курс магистранты
ҚазаҚ музыка ӨнерІ – Ұлт айнасы
Рухани мәдениетіміздің зерттелу тарихын дәл мына уақыттан басталды деп басып айту 
қиын.  Халықтық  мәдениет  қаншалықты  көне  болса,  оның  зерттелу  тарихы  да  соншалықты 
тереңге тартады. Сол сияқты рухани мұрамыздың жиналу, саралану, насихатталуы да тереңге 
тамыр созады.
Мәдениет – қоғамның өмір сүруінің қозғаушы күші. Қазақстанның мемлекеттік басшысы 
Н.Ә. Назарбаев: «... бүгінгі таңда біздің төл мәдениетіміздің міндеттерін өзіміз айқындай алатын 
мүмкіндігіміз бар. Оны шешу мәдени санаткерлеріміздің еншісінде екенін атап көрсетті. Қазақ 
мәдениетінің  үш  мың  жылдық  тарихы  үрпақтарға  жалғастық  пен  сабақтастық  арқылы  жетіп 
отыр. Мәдениеттің басты таратушылары болған көшпенді ата-бабаларымыз рухани қазынаны 
ең биік құндылыққа қоя алғандықтан және өздері сол рухани құндылықты бойына жинақтай да 
білді. Қазіргі бізге жеткен ұлттық салт-дәстүріміз бен әдет-ғүрыптардың қайсысын алып қарасақ 
та осыны аңғарамыз. Кешеге дейін өткеніміз бен бүгінгіміз жалғастырған нәзік жіп үзілмей, 
үрпақ  пен  ұрпақты  байланыстырып  келеді.  Сәби  кезімізден  анамыздың  әлдиі  мен  әжеміздің 
ертегісін тыңдадық. Демек, ұрпақтар сабақтастығы үзілген жоқ. Мәдениетіміз тірі, оған серпін 
мен ырғық керек. Ғасырлар бойы екшеленген мұраларды бір сәт те естен шығармаған абзал» – 
деген. 
Мәдениет  –  жеке  адамның  өмір  сүру  мақсаты  мен  құндылық  жүйесі,  адамның  өмір 
сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол- өзара қарым-қатынас нәтидесінде қалыптасатын ерекше 
құбылыс.
Адамдар өздерін қоршаған ортаға, оның әлеуметтік және мәдени қатынасына әсер етеді, 
өзгертеді. Олар оны мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра етіп қалдырады, 
ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда болады.
Мәдениет  –  әлеуметтік  фактор,  қоғамның  қозғаушы  күші.  Мәдениеттің  дамуы  қоғамды 
ілгері жылжытады. Жеке адам мәдениеті мен қоғам талабы тікелей байланысты.
Мәдениеттің  тұрақты  жағы  –  мәдени  дәстүр,  соның  арқасында  тарихтағы  адамзаттық 
тәжірибесіне сүйеніп, оны кемелдендіреді, дамытады.
Адамдар  арасында  келісім,  ауызбіршілік,  бірлік  болмайынша,  тұрақты  дамуды  бағдар 
тұтқан қоғамды қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан, еліміз үшін басымдық танытушы идеяға 
айналған  мәселе  әлеуметтік-экономикалық  қиындықтардан,  әр  түрлі  тарихи  кедергілерден 
мемлекетіміздің тұтастығын сақтай отырып, өркениетті елдер қатарына қосылу болып табыла-
ды. Бүл жерде мәдениеттің гуманистік –адамгершілік принциптеріне сүйену, рухани бағдарды 
ұстануы терең мағынаға ие болды. Өйткені, мәдениеттің құлдырауы адамның рухани дүниесін 
аздырады,  оның  шынайы  даму  жолынан  ауытқуына  әкеліп  соқтырады.  Бұл  еліміздің  ұлттық 
қауіпсіздігінің түп негізіне әсер ететін құбылыс болып табылады.
Өмірдің  заңына  сәйкес  мәдениет  үнемі  жаңғыруды  қажет  етіп  отырады.  Өзен  өзінің 
мөлдірлігін суы ағып жатқан кезде сақтайды, тазалығымен адамды тәнті етеді, әлемділігімен 
табиғатты құлпырта түседі. Сол сияқты, кез келген мәдениет жаңа толқынға, жаңа мағынаға 
ұмтылады, оған зәрулік танытады. Әрине, бұл дегеніміз, ғасырлар сынағынан өткен дәстүрлі 
қүндылықтарды түбегейлі жоққа шығару деген сөз емес. Өйткені, тарихи сабақтастықтың логи-
касына сәйкес мәдениеттің ілгері үлгілері болады, онсыз ұлттық мәдениеттің қабырғасы сөгіледі, 
іргесі шайқалады. Міне, сондықтан жаңа үлгілерге жаппай бетбұрыс жасаудың өз қисыны, өз 
ырғағы, өзіндік келбеті бар. Сондықтан, өтпелі кезеңнің мәдени өзгерістерінен дәстүрлік пен 
жаңашылдықтың  ерекше  синтезін,  симбиозын  іздеуіміз  қажет  сияқты.  Әрбір  жаңа  нәрсені 
ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып қабылдаған абзал.

260
Мәдениеттің  басқа  салаларында  жіктелген  заттық  және  руханилық,  объектілік  және 
идеалдық, рационалдық және эмоционалдық... – осылардың бәрі өнерде жігі бұзылмай, бірлесе, 
біте қайнасып жатыр. 
Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  саясатының  әлеуметтік-мәдени  дамуы  жөніндегі 
түғырнамасында  Республикада  тұратын  барлық  халықтар  мәдениетінің  өзіндік  ерекшелігіне 
тиісті көңіл бөлінетіндігі және кез келген мәдениет қайталанбас, теңдесі жоқ қазына екендігі, 
сондай-ақ, белгілі бір халықтың өзін дүние жүзіне сол арқылы толық танытатыны айтылған. Со-
нымен қатар, бұрынғы өткен өзіндік мәдени дәстүрлерін еске түсіру, есте ұстануына, одан руха-
ни қуат алып, өзіндік жасампаздық үрдісін тыныту үшін оған басқа мәдениеттердің белгілерін 
шеберлікпен  өз  бойына  дарытуға  мүмкіндік  беретіні  көрсетілген.  Халықтық  мәдениеттердің 
өзіндік ерекшеліктерін мойындай келіп, Қазақстан халықтары мәдени қазыналарының бірлігі 
қалыптасатынын ескеріп, мемлекет барлық халықтардың мәдени мұраларын сақтап, қорғайтыны, 
мәдениеттердің теңдігін және әрбір халықтың өз мәдени ерекшелігін орнықтыру, сақтау және 
дамыту  құқығын  қамтамасыз  ететіндігі  тұжырымдалған.  Ал  осы  мәселеге  қатысты  қазақ 
тіліндегі еңбектері, дегенмен бірқатар отандық зерттеушілердің еңбектерін атап өтуге болады: 
Ғ.Сейдімбек, Г.Шалабаева, Г.Искакова, Д.Базарбаев, Д.Мүхаметжанов және т.б.
Өнердің мынадай үш негізгі ерекшелігін атап көрсету керек: біріншіден, өнер шындықты 
бейнелендіру  формасы,  яғни  дүниетану  формасы;  екіншіден,  өнер  қоғамдық  сананың  адам 
әстетикалық сезім тудыратын формасы.
Өнердің  шындықты  бейнелендіру  формасы  ретіндегі  ерекшелігі  ең  алдымен  оның  нені 
және қалай бейнелендіретінімен анықталады.
Өнер дүниені адамның нақты сезімдік формада бейнелендіру қабілетіне негізделеді.
Егер  қүбылыс  пен  мән  бір-біріне  сәйкес  келсе,  демек,  адам  сезім  мүшелерімен 
қүбылыстардың мәнін тікелей танып біліп отырса, онда ешқандай ғылымның керегі болмас еді. 
Бірақ қүбылыстың мәнін тікелей сезіну арқылы білуге болмайды. Ғылым заттар мен қүбылыстарға 
тән жалпы, маңызды қасиеттердің, қатынастардың бейнесі, демек мәннің бейнесі. Бұл жалпы 
мәнді ғылым жалпы ұғымдар мен категориялар, заңдылықтар формасында бейнелендіреді
Өнер – қоғамдық сананың ең көне формаларының бірі. Оның сананың басқа формалары-
нан, мәселен ғылым мен философиядан айырмашылығы сол, ғылым мен философия сыртқы 
дүниенің  теориялық  бейнесі,  яғни  олар  теориялық  ойлау  болып  табылса,  өнер  шындықтың 
көркем бейнесі болып табылады.
  Өнер  –  қоғамдық  сананың  идеологиялық  формасы.  Өнер  идеологиямен  екі  тұрғыдан 
байланысты. Біріншіден, ол белгілі бір таптың мүддесіне қызмет етіп, оның саяси, моральдық, 
философиялық, әстетикалық және тағы басқалардың көзқарастарының насихатшысы, екіншіден, 
ол адамдардың қоғамдық қатынастарымен тығыз байланысты, қоғамдық сананың басқа форма-
лары сияқты, қоғам алдында тұрған әлеуметтік мәселелерді шепгуге қызмет етеді.
Өнердің келесі ерекшелігі сол, ол – қоғамдық сананың әстетикалық сезім тудыратын фор-
масы. Суретші, жазушы шындық құбылыстарына тән әстетикалық сапаларды ашып көрсетеді. 
Сондықтан, көркем шығармаларда өмір белгілі бір әстетикалық идеяларға сәйкес бейнеленеді, 
яғни өнер шындық нәрселері мен құбылыстарын көрікті немесе көріксіз, көңілді немесе көңілсіз, 
қайғылы немесе күлкілі деген сияқты категориялар формасында бейнелеп, баға береді.
Әдемілік, көркемділік адамның күнделікті өмірінде зор роль атқарады. Адамды қоршаған 
орта көркем болса, оның өзі адамды көңілдендіріп, еңбек пен өмір шабытын тудырады. Адам тек 
ғылым заңдарына сәйкес қана емес, «әдемілік заңы бойынша» да еңбек етеді деп атап көрсеткен 
болатын К.Маркс. 
Өнер арқылы мәдениет өзінің түңғиық тереңінде болып жатқан құбылыстарын дәл бір айнаға 
қарап көргендей, байқап отырады. Сондықтан, да өнерді «мәдениеттің айнасы» деп анықтауда 
негіз бар. Нақты тарихи жағдайлар шеңберінде белгілі бір ұлттың, этностың мәдениетінде өнер 
арқылы сол мәдениеттің әлемді және әлемдегі адамды түсінуін көреміз.
«Өнер» – мәдениеттің айнасы деп бекерде бекер айтылмаған. Ол мәдениеттің жаны, оның 

261
өзіндік  танымының  түрі.  Сұлулық  заңы  бойынша  адамның  дүниені  игеру  барысында  әдеби 
мәтіндерге,  мүсінге,  сәулет  туындыларына,  суреттерге,  әуенге,  биге  және  тағы  сол  сияқты 
негізделген өнер түрлері қалыптасады.
Өнер деп адамның рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына әсер етіп, оны толғандыратын 
суреткер  қолынан  шыққан  шығармашылық  үлгісін  айтамыз.  Өнер  –  адами  ақиқат, 
адамдандырылған  «екінші  әлем».  Өнер,  көркем  бейне  және  жасампаздық  тікелей  әлеуметтік 
адам тұлғасымен байланысты категориялар.
Өнерде үйлесімділік ретінде танылған кемелділік бейнесі жасалады. Өнер арқылы адамның 
әмбебаптылығы ашылады. Өнер адамның шексіз болмыстық сүрақтарына жауап табуға талпы-
ныс барысында гуманистік принциптерді қалыптастырады. Нәтижесінде, өнер тек белгілі бір 
қоғамның даму нәтижелерін көрнекілеп қана қоймай, сонымен қатар, әлеуметтік-рухани өмірдің 
күйіне әсер ететіндігін білдіреді.
Әсемдік, әдемілік, сұлулық сынды бірдеңгейлік ұғымдар мазмұнына негізделген өнер ту-
ындысы үшін адам мен қоғамнің еркіндік туралы түсінігінің мәні зор. Өнерді көп ойшылдар өз 
ләззаты, өз рахаты өзінде, ешнәрсеге тәуелсіз «мақсатсыз» мақсат көздегіштік деп анықтайды. 
Бірақ, бұл сипаттамалардан өнерді беталды, тізгінсіз әрекет деп түсінуге болмайды. Бұл тұста 
таза өнер мен кәсіп-өнерді ажырата білген абзал. Мысалы, неміс философы И.Кант таза өнер 
мен кәсіп-өнерді ажыратып қарастырды да, біріншісін – еркін өнері, екіншісін -табыс үшін жа-
салатын өнер дейді. Кант бұл жерде еркін өнер деп адамның өзінің рухани болмысынан шыққан 
образды шешімдермен байланысты өнерді айтып отыр. Ал табыс үшін, сауда-саттық мақсатында 
жасалған өнер өзіне емес, өзгеге ұнау үшін, сатып алушы талғамына, сұранысына ыңғайластырып 
жасалынады. Өнердің жекелеген түрлерін және олардың бір-бірінен ерекшеліктерін білу, ажы-
рату адамзатты көнеден бері толғандырып келеді. Сол өнер атаулының бірі – музыка өнері.
Музыка мәдениетінің өркендеу кезеңі Орталық Азияда орта ғасырларда көрініс тапқан. Ол 
кезде орындаушылық өнермен қатар сол кездегі батысеуропалық теориясының деңгейінен аса 
дамыған ортаазиялық ғалымдардың музыкалық-теориялық ғылыми трактаттары пайда болған. 
Бұл дәуірде әл-Фараби (870-950 жж.), Ибн Сина ( 980 ж. қайтыс болған), Сафи-эд-Дин (1414-
1452) сияқты музыка теоретиктері өмір сүрген. Олар грек философиясының негіздерін меңгеріп, 
музыканы математикалық әдістермен зерттейтін. «Музыка дегеніміз – цифрлік қарым-қатынасы 
бар әр түрлі дыбыстар мен интервалдардың байланысы» [1], – деп әл-Фараби өзінің музыка ту-
ралы трактатында жазған. 
Жалпы Орталық Азия музыка мәдениетінің бір бөлігі ретінде қазақтың музыка мәдениетін 
қарастыра  отырып,  оның  басты  өмір  салты  көшпелі  түрінде  өткенін  ескеру  қажет.  Өйткені 
қазақтарға дейін өмір сүрген тайпалар да көшпелі шаруашылық түрін ұстанатын. Сондықтан 
қазақ музыкасын зерттеу үшін номадизмнің әлеуметтік-тарихи белгілерін талдап, оның ерекше 
эстетикалық белгілеріне және өнердің дамуындағы ерекше заңдылықтарына назар аудару ке-
рек. 
Мусикалық  өнерлердің  (музыка  және  поэзия)  қазақтың  жалпы  ұлттық  мәдениетінің 
жүйесінде  ерекше  әлеуметтік-тарихи  орны  туралы  сөз  қозғасақ,  халық  үнемі  қозғалыста  бо-
лып,  көптеген  шақырым  жерлерге  көшіп  жүргенде  мүмкіндігінше  өзінің  қоғами  өмірін 
ұйымдастыруға тырысатын. Көшпелі өмір салтының жағдайында рулық, тайпалық және одан 
да  ірі  ұйымдар  құрылып,  олар  дұрыс  тіршіліктің  басты  шарты  ретінде  ұйымдастырушылық 
пен  жалпы  мақсаттылықты  ұстанатын.  Ғасырлар  бойы  қазақ  қоғамында  тәрбиелік  функция-
ны  атқаратын  белгілі  салттар  мен  ғұрыптар  жүйесі  қалыптасқан.  Ұрпақтардың  арасындағы 
сабақтастықты  орнататын  құрал  ретінде  музыкалық-поэтикалық  өнердің  ішінде  эстетикалық 
құндылықтар қалыптасқан. 
Сондай-ақ, бірінің жеріндегі аңын бірінің аулауына байланысты ерте заман адамдары ара-
сында дау-жанжал көп болған. Мұның аяғы ұрыс-төбелеске айналған. Өз ру-тайпасын, жерін 
қорғау  үшін  енді  олар  соғысты  көз  алдына  елестетердей  әскери  билерді  ойлап  тапқан.  Жал-
пы ертедегі адамдар өз тұрмыстарының қай болмысын болса да би арқылы беруге тырысқан. 

262
Айталық, діни наным-сенімдерге байланысты аруаққа табыну, арбау, құрбандық шалу, бақсылық 
сияқты неше түрлі ойын, билерді тудырған.
Әдістемелік тұрғыдан алып қарағанда әрбір ұлттың көркем-мәдени жүйесінің серпімді си-
патын түсіну, ұғыну өте маңызды. Кез келген ұлттық музыкалық мәдениет табиғи түрде сол халық 
мәдениетінің құрамдас бөлімі, сол мәдениеттің төл туындысы, халық мұраттарының көрінісі бо-
лып, халықтың қалыптасқан тұрмыстық тәжірибелеріне және халықтың эстетикалық талғамына 
жауап береді, онымен бір уақытта біртұтас әлемдік мәдени қордың құрамдас бөлімін құрайды. 
Ауызекі  мәдениет  дәстүрлер  қозғалысында  жасалынып,  жалғасын  тауып  жататын  ілгерілеуі 
арқылы өмір сүреді. Жүйенің барлық элементтерінде серпімділік үрдісі белгіленіп, оның му-
зыкасы мен поэтикасынан орын тепкен. Жүйенің кез келген элементі дәстүрмен байланысты, 
өзіндік қайнар көзі болады, алайда айта кету қажет, бұл категориялар таза философиялық және 
көркем дүниетаным тұғырынан өтіп пайымдалған категориялар ретінде де зерттеліне алады. 
Көркем-мәдени  музыка  формасына  талдау  жасау,  оның  тек  қана  бір  халықтың  немесе 
туысқан  халықтардың  шеңберінде  ғана  дамитын  құбылыс  ретінде  емес,  аймақтық  құбылыс 
ретінде  қараудың  қажеттігі  айқын  болып  отыр.  Әртүрлі  халықтар  мәдениетінің  ұқсастығы 
олардың  тіршілік  ету  аймағынан,  географиялық  ортасынан  туындайды.  Орасан  зор  Еуразия 
далаларындағы  халықтар  көркем  мәдениетінің  жақындығы  күмән  тудырмайды.  Бұл  аймақта 
мыңдаған жылдар бойы өмір сүрген, тіпті әртүрлі тілдік рәміздерге жататын халықтар мен тай-
палар  бір-бірімен  араласып,  кейде  толығымен  сіңісіп  кетіп  отырды.  ХІХ  ғасырдың  соңында 
Г.Н. Потанин сол кезде қалыптасқан фольклордың бір халықтан екінші халыққа көшіп қонып 
жүретіндігі  туралы  пікірге  қарсы  мынандай  болжам  ұсынған  еді:  «Мотивтердің  (тақырып, 
сюжеттің) таралымын ... мүмкін бір халықтан екінші халыққа тарауынан емес (ауызша неме-
се  жазбаша),  тайпалардың  территорияларда  бірге  таралып  орналасуынан  іздеу  керек  болар. 
Бағыттары туралы тек мынаны айтуға болады – батыстан шығысқа қарай таралып орналасудан 
гөрі, көп жағдайларда шығыстан батысқа қарай таралып орналасу үстем болды» [2]. Қоғамдық 
тарихи  процестердің  динамикасын  да  ескермеуге  болмайды,  мысалы,  белгілі  бір  халықтың 
отырықшылыққа көшу деңгейі, шаруашылық-мәдени өмірдің өзгеруіне ғана алып келген жоқ, 
дүниетанымын да өзгертіп, ол мәдениетте көрініс берді. 
«Мәдениет қарқынды түрде қоршаған ортаны, қоғамды, адамзаттың өмір сүру салтын 
өзгеріске  ұшырата  алады,  сондықтанда  ол  өмір  сүрудің  шығармашылық  факторы  ретінде 
және қоғамдық жаңа өзгерістердің шексіз қайнар көзі ретінде бағаланады.
Мәдениеттік  мұрагерлік  қызметі  эстетикалық  мұраттар  мен  сезімдерді  қалыптастыруда 
басты рөлді атқарады. Эстетикалық қабылдаудың бір көрінісі музыка өнері болып табылады. 
Музыка  өнерінде  эстетикалық  қабылдау  музыка  орындаушы  адамның  өнер  материалдарын 
бейнелеп тыңдаушыға сол оқиғалар мен көріністердің өзіндей әсер етеді. Демек, музыка өнері 
айналадағы өмірді көрсетеді [3].
Мәдениет  –  бұл  жүйе,  оның  құрамындағы  элементтер  –  бұл  бірнеше  ғасырлар  бойы 
сол  территорияда  мекендеген  халықтардың  өмір  сүру  әдет-ғұрыптары  мен  салттары  және 
дәстүрлері. Ал бұл элементтердің кейбіреулері уақыт заман талаптарының сұранысына сай 
болмай ұмытылып немесе негізін сақтай отырып, қайта жаңғырады.
Сондықтанда  әрбір  ұлт  мәдениеттері  өзгеріске  ұшырап  отырады  деп  айтылуы  заңды 
құбылыс [4].
Мәдениет ұлтты қорғайды, сол ұлттың басын құрып отырған мемлекетті қорғайды. Бұл 
– дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Демек, мемлекет те өз мәдениетін қорғауы керек, оның 
жаңарып, түрленіп, гүлденіп отыруына баса көңіл бөлуі қажет. Мәдениетті күнделікті болып 
жататын көңіл көтерер факт ретінде қабылдамай, үлттың негізі, мемлекеттің тірегі деп қарайтын 
кез жетті. Олай болмаған жағдайда үлт мәдениетінің босаған орнын басқа елдің жат өнері жай-
лап алады. Ол – жаңғар шапқыншылығынан әлдеқайда қауіпті.
Қазақстанның мыңжылдық тарихы бейне бір көз алдымызға Кіндік Азияның шетсіз-шексіз 
кеңісгігінде  тіршілік  кешіп  жатқан  адамдардың  сандаған  ұрпақтарының  қолымен  жасалған 

263
мәдени  мұраны  жайып  салғандай.  Бұрынғы  және  қазіргі  кездегі  қазақ  шеберлерінің  өнер 
шығармаларында айналадағы дүние туралы адамның ең жарқын да асқақ ұғымдар санатындағы 
таным-түсініктері,  әрбір  шығарма  иесінің  ішкі  әлемінде  өмір  сүретін  бітім-болмыстың  ең 
бастапқы үйлесімділігі жайлы оның армандары жүзеге асып жатады, сөйте келе, бұл құбылыс 
оны тамаша өнер шығармаларын тудыруға шабыттандыра бермекші.
Енді-енді ғана қаз тұрып қадам басып келе жатқан Қазақстан Республи-асы есімді тәуелсіз 
мемлекеттің қалыптасып, өркендеуі өзінің тарихи өткен кезендерін ой елегінен өткізумен, ұлттың 
мәдениетін жалпыдүниежүзілік деңгейдегі гуманистік қағидаттардың негізінде ұлт мәдениетін 
қайта өрлету мен дамытуға деген ұмтылысымен түйіндесіл жатыр. Бүгінгі таңда біз Қазақстанның 
бейнелеу өнері ұлттық таным үлгісін бойына сіңірген, негізін жалпыадамзаттық асыл мұраттар 
құрайтын әлемдік рухаии мәдениеттің бірлескен бөлігі болып табылады деп батыл айта аламыз. 
Тарих қатпарларының қойнауында көміліп қалған еліміздің тарихының көптеген парақтарын, 
адамдардың аттары мен оқиғаларды бүгінгі күнге оралта отырып, біз ұлттық өнердің дамуының 
шынайы түрдегі тарихи кескін-келбетін қайтадан жандандыруға әрекет етіп жатырмыз.
Қазақстан мәдениеті деген үлкен үғымға негізгі ұйықты болатын Қазақ мәдениеті ертең 
қай бағытта дамуы керек? Азиялық па, еуразиялық па, түркілік пе, әлде мүсылмандық негізде 
ме? Мемлекетаралық, ұлттық интеграцияға ұмтылып отырған Қазақстанның қазіргідей саяси 
жағдайында бір ғана ұлттық шеңберде дамуды мақсат етіп қоюдың өзі дүние-әлемде қалыптасып 
отырған  бүгінгі  таңдағы  реалды  жағдайды  ескермегендік  боп  табылар  еді.  Ұлттық  мәдени 
дамудың перспективаларын негізге ала отырып, біз өзімізді қоршаған басқа да озық үлгідегі 
мәдени дәстүрлер мен ағымдарды есепке алуға тиіспіз.

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: