Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

44
Вопленко Н.Н. Официальное толкование норм права. – М.: Юридическая литература. 1976. 
13. 
Черданцев А.Ф Толкование советского права. – М.: Юридическая литература. 1979. 
14. 
Ударцев С.Ф. О защите конституционных основ права собственности при их нарушении законами и иными 
15. 
нормативными актами. В сб.: Гражданский кодекс РК – толкование и комментирование. Алматы, 1997. 
Алдабергенова М.К.
Ясауи атындағы ХҚТУ,
PhD докторанты
соҢҒы ортаҒасырдаҒы ҚалалардыҢ 
ӘлеуметтІк-ЭкономикалыҚ дамуы
Соңғы орта ғасыр мезгілінде өмір сүрген қалалар Оңтүстік Қазақстанда өте көп, бірақ 
Отырар сияқты кең масштабтағы зерттеулер оларға жүргізілген жоқ. Алайда олардың кейбіріне 
барлау кезінде тексеру қазба жұмыстары жүргізілген. Екіншіден, олардың көпшілігінің аттары 
соңғы орта ғасырдағы араб, парсы, түркі, ескі шағатай жазба деректерінде кездеседі [1.131]. 
Сондықтан жазба деректерге сүйене отырып, табылған археологиялық материалдар негізінде 
соңғы орта ғасырлық қалалардың топографиясына тоқталайық. Мысалы, Тараз қаласы жайлы 
Макдиси  былай  дейді:  «Тараз-көптеген  бау-бақшамен  қоршалған  жақсы  бекітілген  үлкен 
қала,  қала  айналасында  қазылған  ор  бар,  төрт  қақпасы  және  тұрғындар  тығыз  орналасқан 
рабады  бар»  [2.23].  Тараз  қаласы  да  Орта  Азияның  басқа  қалалары  секілді,  жүргізілген 
қазба  жұмысының  нәтижесінде  белгілі  болғандай,  бірнеше  бөліктен  тұрған,  бұл:  цитадель, 
шахристан, рабад және қаланы қоршаған аймақ. Қаланың ең ежелгі бөлігі және орталығы-
цитадель. Бастапқы кезде елді-мекеннің қамалы болған, кейіннен билеуші немесе наместниктің 
«қорғанына»  айналған.  Зерттелген  аймақтардың  бірінде  де  реконструкциялауға  болатын 
цитадельдің бөліктері сақталмаған. Біреулері қала үшін жүргізілген соғыстар кезінде, моңғол 
шапқыншылығы салдарынан қираған, екіншілері қазіргі кезде салынған құрылыс кешендерінің 
астында  қалған.  Ортағасырлық  қалалардың  салынуында  белгілі  бір  жоба  болмаған.  Үлкен 
отбасылық усадьбалардың негізінде туындаған қаланың цитаделінің мұнаралары бар қамалмен 
қоршалғанымен, қаланың жалпы жобасында ерекшеленбейді. Қайта оның белгілі бір бөлігі 
ретінде қарастырылады. Анықталған қалалардың шахристандары жан-жағында ор қазылған, 
қорғанмен  қоршалған.  Бірақ  алып  жатқан  территориясы  кішкене  ғана  жерді  алып  жатады. 
Зерттелген  қалалардың  ішінде  шахристан  Сауран  қаласында  кең  көлемді  33  га  жерді  алып 
жатыр. Ал рабадқа айнала соғылған қамал шахристан мен цитадельдің қамалына қарағанда 
әлдеқайда әлсіздеу болған [3.106]. Сырдария қалалары үшін дала билеушілерінің арасындағы 
қырқыстың  салдарынан  Сайрамда,  Сығанақта  қала  территорияларының  қысқарғандығы 
байқалады. Қала халқы әлдеқайда жақсы бекінген орталыққа қарай ығыса бастаған. Соңғы 
ортағасырлық қалалардың топографиясында қабырғамен жабылған қаланың орталық бөлігі 
хисар байқалады. Г.А.Пугаченкованың анықтамасы бойынша, хисар-қаланың жақсы бекінген 
халық  тығыз  орналасқан  бөлігі.  Онда  мешіт,  басты  базарлар,  қолөнершілер  үйлері,  тұрғын 
үйлердің  негізгі  бөлігі  шоғырланған.  Ортағасырлық  қаланың  мұндай  бөліктерге  бөлінуі 
әлеуметтік  теңсіздік  негізінде  жүргізілген  [4.127].  Шахристанда  қаланың  бай  адамдары 
жайласқан. Ал рабадта қара жұмысшылар, басқа жақтан көшіп келушілер, кедейлер мекендеген 
болуы керек. Отырар қаласының батыс жағында, қаланың үшінші бөлігінде жүргізілген қазба 
жұмысының  нәтижесінде  кірпіш  күйдіретін  завод  орны,  ұстахана  мен  кірпіш  жасаушының 
үйі табылған [5.480]. Бұл рабадта қара жұмысшылар тұратындығын дәлелдейтіндей. Қарлұқ 
дәуірінде шахристан қалалық өмірдің ең жанған бөлігі болса, Х-ХІ ғасырларда рабад ерекше 
маңызға  ие  болады.  Рабадта  қолөнершілердің  шеберханалары,  базарлар,  керуен-сарайлар 
орналасатын болған. Бұған сонымен қатар цитадель, шахристан, рабадта орналасқан үйлердің 
ішкі,  сыртқы  құрылысының,  табылған  керамика  сынықшаларының  және  оны  боялған 

45
бояуларының  түр-түсі,  іші-сыртына  салынған  өрнектері,  формалары,  жасалу  әдістерінің 
түрлілігі айғақ бола алады. 
Ортағасырлық үйлердің формаларына келер болсақ, үйлердің жобасына ондағы мекендеген 
отбасының үлкен-кішілігі әсер еткен. ХІІІ-ХІV ғғ. тән үлкен емес үйлер кіші отбасыға арналған. 
Ал  ХІV-ХV  ғғ.  соңында  көп  секциялы  үйлердің  саны  көбееді.  Тұрғын  үйлердің  көлемінің 
ұлғаюы  жалпы  халықтың  жағдайының  жақсарғандығын  және  адам  санының  көбейгендігін 
аңғартады. Үйлердің ішкі құрылысына келер болсақ, онда мұнда түтін шығатын құбыры ұзын 
кан  типті,  тандыр  тәрізді  пешпен,  яғни  әмбебап  пеші  бар  үйлер  басым.  Үйлердің  дәстүрлі 
типінің  қалыптасуына  халықтың  қандай  шаруашылықпен  айналысатындығы  әсер  етті.  Бұл 
кезеңнің  құрылыстарының  жобасында  бірін-бірі  ауыстыратын  бөліктерді  атап  көрсетуге 
болады. Алдыңғы бөлік-шаруашылық аймақ; тұрғылықты бөлме; бидай, ұн және басқа азық-
түлік  сақтайтын  қоймасы  бар  амбар.  Алдыңғы  бөлікке  бірнеше  бөлмелерді  қосуға  болады, 
бұл негізінен көше жағы толықтай немесе жартылай ашылған айван, кішігірім есік алдындағы 
көтерме  мұнда  ыдыс-аяқтар,  ошаққа  арналған  отын  т.б  үйге  қажетті  заттар  сақталған  болуы 
мүмкін. Үйлердің 15% шаруашылық блокқа ішкі ауланы да ендіреді. Бөлмелердің ішкі жобасы 
квадратқа жақын. Табалдырыққа жақын жерде су ағатын тереңдетілген ташнау, басқа бөлікті 
сұпа алып жатыр, оның шет жағында әмбебап ошақ-түтін шығатын құбыры бар тандыр. Сұпа 
әр түрлі шаруашылық қажеттіліктеріне пайдаланылған. Тандыр маңында кішігірім ашық ошақ 
ұйымдастырылған. Онда отын, су сақтайтын құмыра жайласқан. Алдыңғы қабырғасында тандыр 
жанында ыдыс-аяқты сақтауға ойық жасалған. 
Тұрғындар қаланың тазалығын сақтау үшін қажетті барлық шараларды жасауға тырысқан. 
Кейбір  үй  иелері  қажетсіз  заттарды  үйдің  жанындағы  қора  ішіне  ор  қазып,  соған  жинайтын 
болған. Ал жуынды –шайынды суларын арнаулы жасаған түтікшелер арқылы , қаланың сыртына 
шығаруға  тырысқан.  Демалатын,  қонақ  қабылдайтын  бөлмелерде  тиісті  сәкілер,  отыратын 
орындар  жасаған.  Әр  бөлмеден  табылған  ыдыстардың  түріне  формасына  қарап,  ол  бөлменің 
қандай қызмет атқарғанын байқау қиын емес .
Жалпы,  ортағасырлық  үйдің  кейбір  атрибуттарында  өмір  сүретін  отбасына  байланысты 
ерекшелік  болғанымен,  ол  жалпы  фонда  тіпті  байқалмайды.  Ал  керамикасына  келер  болсақ, 
мұнда керісінше қала бөліктері цитадель, шахристан, рабадтан табылған бұйымдардың өзіндік 
ерекшеліктері бар. 
Қаланың қоғамдық құрылысында моншалар ерекше маңызға ие. Олардың біреуі Түркістан 
қаласында сақталған. Күйдірілген кірпіштен тұрғызылып, 400 м
2 
көлемді алып жатыр. Моншаға 
қатысты сегіз бөлмесінің ішінде шешінуге арналған бөлме, монша алды дәліздер, сұпасы бар 
орталық жуыну залы, массаж бен екі жуынатын бөлмелері, екі санитар бөлмелері бар. Жылыту 
от жағатын орынмен байланысты ауа жылу құбырларымен іске асырылады.
Оңтүстік  Қазақстанның  қалаларына  тығыз  жайласқан  махаллаға  бөліну  тән.  Қалада 
бай  немесе  кедейлердің  махаллалары  болмады,  яғни  әлеуметтік  жағдайына  қарай  бөлінбеді. 
Керісінше, әкімшілік бөлік ретінде қарастырылды да, билеушілер махаллалар негізінде қаланы 
басқарды. Махаллалардың белгілі бір бағытқа мамандануы байқалмайды. Тек, Отырар қаласында 
1971жылы кейбір махаллалардың мамандануы байқалған. Сонда тұрғын үй массивінің ішінде 
нан  пісірушілер махалласы ретінде анықталған.  Ал 1973 жылы ұсталар махалласы ашылған. 
Ол төрт бөлмеден және ауладан тұрады, көлемі 45 м
2
. Шеберханада үш ұста пеші табылған: 
екеуі  аулада  жазда  жұмыс  істеген,  үшіншісі  тандырмен  бірге  бөлмеде  орналасқан.  Ұстаның 
дайын  өнімі  шұңқырда  сақталған.  Мұндай  шұңқырлардың  бірінде  сатуға  арналған  жиырма 
шақты құмыра табылған. ХVІ ғасырда Отырарда жалпы алғанда, базарға жұмыс істеген 6 пеш 
табылған. Бұл ортағасырлық қалада қолөнершіліктің дамығандығын көрсетеді. 
Қала тұрғындарының өмірінде егіншілік маңызды орынға ие болды. Тұрғындардың қала 
сыртында жазда қоныс аударатын өңдейтін жер үлескісі болған. Бұл жайлы ең алдымен жазба-
деректерде жақсы баяндалған. Сырдария бойында орналасқан қалаларды жеке-жеке сипаттай 
келе, олар егістерді және халықты сумен қамтамассыз ететін каналдар жайлы жазған. Егіншілік 

46
Оңтүстік аудандарда суармалы болған. Сырдарияға жақын жатқан аудандардың егіс алқаптарында 
каналдар мен арықтар тармақталған жүйе ретінде қалыптасқан. Археологиялық қазба жұмысы 
көрсеткендей,  XV—XVII  ғғ.  Отырар  оазисі  бас  құрылысы  Арыста  орналасқан,  қашықтығы 
40  км-ге  жететін  Темір-Арық  жүйесінің  суымен  жабдықталатын.  Вакфтық  грамоталарға 
сәйкес, Түркістан ауданының жерлері бұлақтар мен тау өзендерінен шығарылған каналдармен 
суарылатын.  XVI  ғ.  Сауранның  аймағындағы  жерлер  кәріздік  жүйе  арқылы  суарылатын 
болған. Зайн Ад-дин Васифидің айтуы бойынша, «Кәріздің басы қаладан фарсах қашықтықта 
орналасқан. Басына қамал тұрғызылған, оның ішінде тереңдігі 200 гяз болатын құдық қазылған». 
Кәріздер басында су қоймасы жайласқан. Кәрізбен суарылатын жер үлескілерінде жүзімдіктер 
мен  шаруашылық  құрылыстар,  бақшалар  бар  саяжай-шарбақ  орналасқан.  Сығанақ  маңында, 
Ибн Рузбиханның баяндауы бойынша, егістіктер Қаратаудан бастау алатын және Сырдариядан 
ағып шығатын өзендердің арықтарымен суарылатын. Суарылатын жерлер Сайрам, Күлтөбе, Ран 
қалаларының аймақтарында да анықталған. 
Бірақ,  XVI-XVII  ғасырларда  Қазақстанның  көп  бөлігінде  егіншілік  нашар  дамыған. 
Егіншілікпен тек малдары жоқ, кедейленген қазақтар ғана айналысқан. Малы көп бай-шонжарлар 
жайлауға  көшу  кезінде  жерді  игеруді  қыстауда  қалып  қойған  кедейлерге  тапсыратын  болған. 
Әдетте,  жайылымдар  қыстау  маңында  орналасқан.  Негізінен,  тары,  кейде  бидай,  оңтүстікте 
жүгері  егетін  болған.  Тұрғындардың  жер  шаруашылығымен  айналысқандығын,  қаланың 
маңында табылған арық-тоғандардың орны, пайдаланылған еңбек құралдарының фрагменттері, 
бидай, тарының, жеміс ағаштарының қалдықтары, қарбыз, қауынның дәндері дәлелдейді. Еңбек 
құралдары тіпті қарапайым кетпен, шот, орақтар пайдаланылған. Жиналған өнім қабырғалары 
отпен күйдірілген шұңқырда сақталған.
  Қала тұрғындары жер шаруашылығымен қатар, отырықшы мал шаруашылығымен айналысқан. 
Бұған  дәлел,  археологиялық  қазба  жұмысы  кезінде  Отырар  қаласында  табылған  үйлерге 
жапсарлана салынған мал ұстайтын қоралардың шөп салатын ақырлардың болуы. Қазба жұмысы 
кезінде жинастырылған мал сүйектерін талдай келе, төрт түлік малдың барлығын ұстағандығы 
анықталды. Кейде суару үшін шығыр қолданған. Бұл су көтеретін күрделі құрылым, шеттеріне 
теріден немесе басқа материалдан жасалған құмыралар қатырылған, үлкен доңғалақ. Доңғалақ 
айналған тұста шеттеріне қатырылған құмыралар өзеннен су алып, егістікке баратын арыққа 
құятын.  Бұл  мәліметтердің  барлығы  қалалардың  жартылай  аграрлы  сипатта  болғандығын 
дәлелдейді.  Қала  тұрғындары  жерге  алынатын  харадж  салығын  төлеген.  Феодалдық  қанау 
жайлы  баяндай  келе,  жазба  деректер  қала  тұрғындары  жермен  айналысатындарға  қатысты 
салықтарды  да  төлегендігін  айтады.  Бұл  суару  жүйесінің  құрылысы  мен  тәртіпке  келтіруге 
алынатын мардикар салығын және әскер үшін нан немесе малдың жүні түрінде алынатын азық-
түлік салығын төлеген [6.258].
    Қазба  жұмысының  нәтижесінде  анықталғандай,  соңғы  ортағасырларда  Оңтүстік  Қазақстан 
қалалары,  тыйым  салуға  қарамастан,  Орта  Азиямен,  соның  ішінде  Мауреннахр,  Хорезммен 
сауда қарым-қатынасын жасаған. Ал XVII ғасырда Ресеймен сауда жасау ерекше маңызға ие 
бола  бастайды.  ХV-ХVІ  ғғ.  қамтитын  «Мактубат  ва  аснад»  деп  аталатын  өте  бағалы  деректе 
тархан  грамоталарының  үлгілері  келтіріледі.  Онда  Түркістан  мен  Қорасан  қалаларында 
қорғаныс грамоталары жоқ саудагерлерден хардж, тамга, саугат, саламана, пишкаш, хидматана 
салықтары  алынған  деп  жазады.  ХV-ХVІІІ  ғғ.  қазақ  тарихының  материалдарына  сәйкес, 
тархандықтың  түркі-моңғолдық  тегі  бар,  белгілі  бір  ерекшеліктерге  арнайы  берілетін  титул 
болған. Тархандық жеке адамға берілген және ұрпақ жалғастырған. Тархандар мемлекет есебіне 
салық  төлеуден  босатылған  және  бірқатар  жеңілдіктерге  ие  болған.  Сырдария  маңындаңы 
қалаларда  тархандық  болғандығы  жайлы  жазба  деректерге  айтылады.  Бұл  құқықтарды  қала 
билеушілері мен діни басқарма пайдаланған. Мысалы, Түркістан мен Сауранның билеушлері 
тархан титулын мұрагерлікпен иеленген. Ірі діни қызметкерлері ең жақсы егістік жерлерге вакф 
ретінде  Түркістанда  Ахмет  Ясауи  кесенесінің  маңында,  Сығанақта  Зийа  ад-Дин  Сығнакидің 
мавзолейінің жанындағы жерлерге ие болған. Қала қолөнершілері және басқа қарапайым халық 

47
хан мен мемлекеттің, тархан грамоталарын иеленушілердің, вакфтық құрылыс кешендері есебіне 
әр түрлі салықтар төлеген. Салықтар тек табиғи түрде ғана емес, ақша түрінде де алынған. Сауда 
операцияларында ақша кең қолданған. XVI-XVII ғғ. тек ішкі сауда да ғана емес, қала аралықта 
да ұсақ бөлшек сауда үшін мыс теңгелер қолданылған. XVI ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде 
ақша  айналымында  негізінен  Орта  Азиядан  шығарылған  мыс  теңгелер  қолданылған.  XVI 
ғасырдың  ортасында  Орта  Азиядан  келетін  мыс  теңгелер  ағыны  қысқарады.  Базарда  Ясыда 
және Ташкентте басып шығарылған теңгелер айнала бастайды. Суреті не жазуы жоқ Отырардан 
шығарылған  ұсақ  мыс  номиналдар  ішкі  айналымға  қолданылған.  XVI  ғ.  күміс  теңгелердің 
айналымын  Оңтүстік  Қазақстанда  бірен-сараң  табылған  шайбанид  теңгелерімен  сипаттауға 
болады. Осы кезеңде Шайбанид Ескендір ханның атымен Түркістанда басып шығарылған күміс 
теңгелер танымал болған. Күміс теңгелер көбінесе ірі және транзиттік саудаға пайдаланылған, 
ішкі қала саудасында аз қолданылған. XVII ғасырда Оңтүстік Қазақстанның ақша жасау ісінде 
қызықты ерекшелікті атайтын болсақ, онда мұнда ақша айналымында теңгеге ұқсамайтын қалың 
мыс сымнан бөліп алынған мыстың кішкене бөліктері де жүрген. Мұндай жасалымдар Отырар 
мен Түркістанда жүргізілген қазба жұмысының нәтижесінде анықталған. Бөлшектер көлемі мен 
салмағы әр түрлі, сондықтан олардың жүрген номиналы жайлы айту тіптен қиын. Олар салмағы 
бойынша  айналымға  түсуі  мүмкін.  Отырар  қаласының  территориясынан  табылған  көмбенің 
ішінде  1655-1663  жж.  Алексей  Михайловичтің  патшалық  құруы  тұсында  басып  шығарылған 
орыс мыс теңгелер анықталған. Орта Азия мен Ресейде басып шығарылған теңгелердің қалаларда 
табылуы олардың сауда байланысын анықтай түскендей [7.52-53]. Орыс мемлекеті Орта Азиядан 
қағаз  маталар,  мақта,  жібек,  бағалы  тастар,  шығыс  қару-жарағын  алып  тұрған  да,  Қазақстан 
мен  Орта  Азияға  атлас,  айна,  былғары,  күміс  шығарған.  Сауда  керуен  жолдары  Сырдария 
бойында  орналасқан  қалаларды  басып  өткен.  Рузбихан  өзінің  қалдырған  мәліметтерінде 
былай  дейді:  «Сығанақ  Дешті  Қыпшақтың  сауда  орталығы  болған.  Бұл  елге  басқа  елдерден 
көп  жақсы  заттар  тасылады,  оның  ішінде:  семіз  қойлар,  бағалы  тастар,  басы  доғал  жебелер, 
ақ қайыңнан садақтар, жібек маталар және басқа бағалы бұйымдар. Бұл тауарлар Сығанаққа 
жеткізіліп, Дешті Қыпшақтың халқымен айырбас және сауда қарым-қатынасын жасайды. Йасы 
қаласына да тауарлар мен басқа бағалы заттар жеткізіледі. Бұл қала саудагерлердің жүктерінің 
тарқатылып,  басқа  елдерге  саяхатшылардың  тобырымен  аттанатын  орны  болатын».  Шығыс 
жазба деректерінің мәліметтері қалалардан табылған археологиялық заттармен дәлелденеді. Тек 
Отырар қаласында кең масштабты зерттеулер жүргізілген соң, басқа елдерден келген тауарлар 
көбінесе осы қалада табылған. Отырар көмбесінен ХІІІ-ХІV ғғ. жататын қола айналар табылған. 
Олардың  жартысын  Қытай  мен  Персиядан  әкелінген  айналар  ұқсатып  жергілікті  ұсталар 
жасаған.  Персиядан  әкелінген  айнада  «жануарларды  үркіту  уақыты  бейнеленген»,  ал  Қытай 
айнасында «он екі жылдық жануарлар циклі мен иероглифтік белгілер көрсетілген». Отырарда 
жүргізілген қазба жұмыстары кезінде қола медальон табылған. Оның бір жағында қорамсағы 
жебеге толы қолында садағы бар, қасында ит немесе гепарды бар салт атты бейнеленген. Екінші 
жағында денесі сақина болып оралған айдаһардың суреті бар. Бұл қытай белгілеріне сәйкес, 
«аспандық лун-айдаһар» болып табылады. Осыған ұқсас медальондар Жетісу мен Орта Азияда 
да  анықталған.  Салт  атты  адам  бейнесі  бар  медальондар  Египеттен  ХІІІ-ХІV  ғғ.  әкелінген 
қола ыдыстардың қабырғаларын безендірген. Сонымен қатар, қола сиясауыт табылған. Оның 
қабырғалары мен қақпағы өсімдік өрнегімен безендірілген, медальонында үйректің суреті бар, ал 
сауыттың түбінде қанатты сфинкс бейнеленген. Осындай сиясауыттар Орта Азия мен Хорасанда 
ХІІ-ХІІІ ғғ. дайындалған. Отырардан табылған шыны графин де осы кезеңге жатады. Ол түссіз 
шыныдан  жасалған,  көк,  қызыл,  жасыл  түстермен  жазу  жазылған,  өрнектері  геометриялық. 
Ыдыстың  мойынына  алтын  жалатылған  Бұйым  Отырарға  Сириядан  әкелінген.  Халықаралық 
саудамен  қатар,  Сырдария  маңындағы  қалалар  көшпелі  әлеммен  де  жергілікті  сауда  қарым-
қатынасын жүргізген. Көшпенділер мал, тері, жүн секілді мал шаруашылығы өнімдерін алып 
келетін болған. 1582 жылы Сейфи өзінің шығармаларында қазақтардың саудасы жайлы былай 
деп жазады: «Оларда қой, түйе, жылқы көп. Олардың камзолдары қой жүнінен жасалған. Оларды 

48
әр түрлі түске бояйды да Бұхараға апарып сатады. Бұл камзолдар атластан тігілген камзолдарға 
ұқсап кетеді де камзолды атластан жасалған камзолдың бағасына сатады». Сырдария маңындағы 
қалалардан далаға нан, қолөнер бұйымдары, маталар тасылады. 
пайдаланылған әдебиеттер 
Жолдасбаев С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан: (Ерте дүниеден ХVІ ғасырға дейін).- Алматы: Ана 
1. 
тілі, 1995.
Сенигова Т. Н. Средневековый Тараз. Алма-Ата: Наука Каз ССР, 1972. 
2. 
Акишев К.А., Байпаков К.М. Вопросы археологии Казахстана. Алма-Ата: Мектеп.- 1979.
3. 
Байпаков  К.М.,  Таймагамбетов  Ж.К.,  Жумаганбетов  Т.  Aрхеология  Казахстана  .А.,  Республиканский 
4. 
издательский кабинет, 1993.
Акишев  К.А.,  Байпаков  К.М.,  Ерзакович  Л.Б.  Некоторые  результаты  раскопок  на  городище  Отрар  // 
5. 
Археологические открытия 1974 года. Москва: Наука,-1975.
Ерзакович Л.Б. Жилище Отрара и некоторые этнокультурные и хозяйственные процессы на юге Казахстана 
6. 
в ХІІІ-ХVІІІ вв. // Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. А-Ата: ″Наука″.1983.
 Бурнашева Р.З. К вопросу об экономическом положении позднесредневекового города Туркестана и области 
7. 
(ХV-ХІХ вв.) // Средневековая городская культура Казахстана и средней Азии. А-Ата: Наука, 1983.
Алимжанова М.Г.
КазНУ имени аль-Фараби, 
докторант Ph.D
 понЯтие страхового института в современном обЩестве
Частная  собственность  не  имеет  за  собой  больших  гарантий  на  случай  порчи,  как 
государственная собственность. Поэтому именно этот сектор нуждается в защите от риска больше 
всего. В свое время, в государствах постсоветского пространства, страхование не проникало во 
все спектры общественной жизни. Это случилось только после вхождения капиталистических 
правоотношений в наши круги. В труде под редакцией Т.А. Федоровой, страхование рассмотрено 
как часть системы финансовых отношений общества и представляет собой создание целевых 
фондов денежных средств, предназначенных для защиты имущественных интересов населения 
от непредвиденных случаев. Страхование в-первую очередь, выполняет фунцию защиты от риска. 
Страхователь оплачивая страховой взнос, передает свою ответственность по восстановлению 
имущества  при  несчастном  случае  страховщику.  Таким  же  механизмом  пользуется  сам 
страховщик передавая часть взятого риска компании по перестрахованию за долю в взоне [1, 
25-35]. 
По  мнению  Гинзберг  А.И.,  основа  страхования  лежит  в  коллективном  создании  фонда, 
который в последующем будет использован для возмещения ущерба участников при наступлении 
страхового случая. Также автор придает понятию страхование, в первую очередь, экономическую 
сущность. Хотя страховые фонды создаются большим количеством участников, воспользоваться 
им может только нуждающийся, а также в этом механизме участвуют две экономические группы 
субъектов, как страховщик и страхователь. На протяжении существования всего человечества, 
любое общество нуждалось в защите от рисков. В сзяви с чем, автор рассматривает два вида 
защиты. Если первый-принятие организационно-технические мер, то второй- страховая защита, 
которая является системой накопления и компенсации ущерба [2, 10-16].
Понятию  «страхование»  присуще  экономически-финансовая  природа.  В  поддержку 
данного факта Балабанов И.Т. и Балабанов А.И. считают, что сущность страхования заключается 
в распределении недвижимого ущерба между участниками страхования. Более того страхование 
связано  с  возмещением  материальных  потерь,  что  воздействует  на  неприрывный  процесс 
воспроизводства. Страховой механизм включает в себя денежные отношения, что подтверждает 
отношение страхования к системе финансов. Авторы в своем труде разделили отношения между 

49
участниками  страхования  на  две  группы.  К  первой  группе  относятся  отношения  при  оплате 
взносов в страховой фонд; ко второй группе страховые возмещения. В обоих группах выражается 
экономический оттенок [3, 45-52].
Жуйруков К. связывает природу страхования с категорией финансов и кредитов. Поскольку 
страхование обусловлено накоплением и использованием целевых страховых фондов в денежной 
форме в процессе перераспределения доходов и накопления между участниками страхования- 
страховщиками  и  страхователями.  Также  автором  были  выделены  черты,  присущи  только 
страхованию.  Во-первых,  замкнутость  перераспределительных  отношений.  Для  страхования 
характерно  то,  что  перераспределительные  отношения  могут  происходить  только  между 
участниками. Право на возмещение ущерба за счет страхового фонда имеет только только лицо 
из  числа  страхователей.  Во-вторых  солидарный  раздел  суммы  ущерба  между  участниками 
страхования.  Напрашивается  вывод,  что  страхование  это  образование,  где  все  как  один 
участвуют при возмещении потери другого участника. Весь механизм построен на вероятности 
наименьшего количества пострадавших среди общего количества страхователей. Как заключение 
вышеуказанных  выводов  автор  дал  следующее  определение:  «Страхование  представляет 
собой  особую  компенсацию,  форму  обеспечения  финансовых  обязательств  в  хозяйственной, 
гражданско-правовой и социальной сферах, которая реализуется через систему специфических 
перераспределительных  отношений  между  участниками  страхования  путем  формирования 
целевого  страхового  фонда,  используемого  для  возмещения  ущерба  при  неблагоприятных 
явлениях и на оказание помощи гражданам и их семьям при наступлении определенных событий 
в их жизни» [4, 13-21].
 
Риск  обязательное  условие  существования  страховой  деятельности.  Только  наличие 
риска порождает необходимость в гарантии, в страховании. По мнению Гвозденко А.А., риск-
это явление, которое может причинить ущерб материальному объекту страхования. Он придал 
понятию риск несколько подразделений. К примеру, объективный риск-это риск независящий 
от сознания и воли страхования. Также имеется опеределение индивидуального риска как риска 
выражающегося в игнорировании страхования индивидуального домашнего имущества и иного. 
Как  было  замечено,  Гвозденко  А.А.  рассматривает  понятие  страхование  через  призму  риска. 
В своем труде он сделал интересное высказывание следующего характера: «Риск существует 
тогда,  когда  существует  отклонения  между  плановыми  и  фактическими  результататми.  При 
положительном  отклонении  явление  называется  «шансом»,  при  отрицательном  «ущерб»  [5, 
3-17].
Особенность страхового механизма в том, что нельзя предсказать страховой случай. Когда 
страхователь вносит вклад в страховой фонд, он расчитывает на полное восстановление своих 
материальных балг на случай потери. Однако если страховой случай не происходит, участник те-
ряет сумму премии. Веселовский М.Я. считает первой характерной особенностью страхования-
это случайность и вероятность случаев. Сраховщик не смог бы продать свою услугу по защите 
от потерь, если о наступлении страховых случаев было известно заранее. То есть возможность 
потери  должна  существовать  и  должна  быть  наблюдаема.  Следующей  особенностью  являет-
ся вероятность. Фонд состоящий из вкладов страхователей, создан для возмещения их же по-
терь. Особенность пространственного и временного ограничения страхования объясняется тем, 
что страховщик обеспечивает возмездную защиту в пределах нахождения страхуемого объекта. 
Ограничение во времени означает что страховщик несет ответственность по возмещению толь-
ко на период определенного времени. Помимо особенностей, автор выделил несколько функций 
страхования. В основном страхование выполняет сберегательную функцию. Эта функция про-
изводится через накопление внесенных страховых взносов в страховой фонд. Естественно, на-
копленная сумма приумножается за счет инвестиционной деятельности компании. Функция со-
циальной защиты заметна в таких видах страхования как медицинское страхование [6, 15-20].
Крутик  А.Б.  и  Никитина  Т.В.  также  считают,  что  сущность  страхования  состоит 
в  формировании  определенного  денежного  фонда  и  его  распределении  во  времени  и  в 

50
пространстве  по  возмещению  возможного  ущерба  его  участникам  при  несчастных  случаях, 
стихийных  бедствиях  и  других  обстоятельствах,  предусмотренных  договором  страхования. 
Оно выполняет сразу несколько функций по обеспечению экономических интересов человека, 
препринимательской структуры и общества. 
 
Как  было  сказано  ранее,  товар  который  может  предложить  страховщик-это  защита, 
чувство защищенности. Крутик А.Б. и Никитина Т.В. определяют страховую защиту как особое 
экономическое  отношение  между  людьми  по  предупреждению,  ограничению  неожиданных 
крупных  потерь  или  по  их  восстановлению.  Одним  словом,  страховщик  предоставляет  свои 
услуги по восстановлению материальных благ каждому страхователю на случай непредвиденного, 
взамен на их плату [7, 5-14]. 
 
Дэвид Бланд объясняет «страхование» четыремя понятиями. Во-первых, риск как форма 
неопределенного результата конкретной ситуации. То есть связывает риск с событием которое 
может  привести  к  неблагоприятным  последствиям.  Рассмотрев  много  определений  данные 
авторами США, он определил общую нить между ними, они:
Неопределенность тесно связаная с неуверенностью в будущем.
1. 
Возможность и непредсказуемость.
2. 
Неопределенность результата наступающего в следствии разных ситуаций.
3. 
  Во-вторых,  защита.  Страховщик,  выплачивая  страховое  возмещение,  защищает 
страхователя от материальных потерь, восстанавливает состояние его здоровья и другое. Такой 
вид  защиты  приблежает  страхуемый  объект  к  первичному  состоянию.  В-третьих,  стоимость. 
По  мнению  автора,  определение  данное  экономической  теорией  как  цене,  по  которой  вещь 
продается на рынке, не достаточно подходящая. Поскольку соимость страхуемого объекта может 
рости из года в год. Однако, существует некоторые блага чъя цена только падает со временем. 
Такие  перемены  требуют  соответствующей  корректировки  в  сумме  стаховой  премии.  Нужно 
учитывать, что не обоснованно высокая премия может привести к неконкурентноспособности, 
а низкая стоимость неоправдает предоставляемую услугу. 
 
Последним  понятием,  но  не  по  значимости  является  услуга-нематериальный  продукт 
предоставляемый страховщиком в виде полюса [8, 23-32].
 
В заключении можно указать, что существующий с самых ранних времен финансовый 
институт  «страхование»  является  необходимым  элементом  для  современного  общества.  
Благодоря страхованию каждый сектор, государственный и частный, чувствует уверенность за 
свое имущество и бизнес.
список литературы
«Страхование»: Учебник/ под.ред.Т.А. Федоровой.-2-е изд.,-Москва: Экономистъ, 2006.-875 с. 
1. 
«Страхование».-СПб. Гинзбург А.И.: Питер, 2003.-176 с
2. 
Балабанов И.Т., Балабанов А.И., Страхование,-СПб: Питер, 2002.-256 с.
3. 
Жуйруков К., Назарчук И.,Жуйруков Р., Страхование: теория, практика, зарубежный опыт,/ под ред. К.К. 
4. 
Жуйрукова.-Алматы: ОФ «Бис»,-2000.-384 с.
Гвозденко А.А., Основы страхования:учебник.- 2-е изд.,Москва: Финансы и статистика, 2003.-320 с.
5. 
Веселовский М.Я., Страховой сервис: учебное пособие.-Москва:-Альфа-М: ИНФРА-М, 2007.-288 с. 
6. 
Крутик А.Б., Никитина Т.В., Страхование: учебное пособие.-СПб.: Изд-Михайлова В.А., 2001.-256 с. 
7. 
Д.Бланд., Страхование:принципы и практика,.Москва «Финансы и статистика»., 2000.
8. 
9. 
10. 
11. 
12. 
13. 
14. 
 

51
Альмагамбетова Л.С.
Северо-Казахстанский государственный
 университет им. М.Козыбаева
 к.п.н., ст. преподаватель
индивидуализированное обучение математике на основе 
учета ведуЩего способа восприЯтиЯ информации
Использование альтернативных форм обучения является требованием современной системы 
образования.  Но  реализация  данного  требования  в  традиционной  педагогической  практике 
показывает,  что  учителя  мало  знают  о  механизмах  восприятия  и  переработки  информации 
учащимися, в то время как важно не только знать, что происходит с ребенком, но и понимать, как 
именно с ним необходимо работать, чтобы избежать ошибок и добиться высоких результатов в 
обучении. На наш взгляд, для этого необходимо знать особенности восприятия, переработки и 
хранения информации учащимися.
В  энциклопедическом  словаре  «Образование  и  наука»  восприятие  рассматривается  как 
отражение предметов и явлений в их наглядной целостности; в отличие от ощущений восприятие 
отражает объект целостно; в отличие от комплексов ощущений оно предметно [1, с. 61].
Образ  восприятия  выступает  как  результат  синтеза  ощущений,  возможность  которого 
возникла  в  филогенезе  в  связи  с  переходом  живых  существ  от  гомогенной,  предметно 
неоформленной  среды  к  среде,  предметно  оформленной.  В  зависимости  от  биологической 
значимости  в  воспринимаемом  предмете  ведущим  может  оказаться  либо  одно,  либо  другое 
качество, от чего зависит, информация от какого анализатора будет признана приоритетной.
В  процессе восприятия  обычно участвуют  несколько  органов  чувств,  в  результате чего 
образуются  сложные  условно-рефлекторные  связи,  являющиеся  физиологической  основой 
восприятия.  В  результате  доминирования  определенных  групп  нервных  связей  возникает 
избирательность  восприятия,  то  есть  преимущественное  выделение  одних  объектов  или  их 
определенных свойств и признаков по сравнению с другими. 
В  соответствии  с  этим  различают  зрительное,  слуховое,  осязательное,  вкусовое  и 
обонятельное восприятие. При этом особенно важную роль во всех видах восприятия играют 
двигательные, или кинестетические ощущения, которые регулируют по принципу обратной связи 
реальные взаимоотношения субъекта с предметом. В частности, в зрительном восприятии вместе 
с собственно зрительными ощущениями (цвета, света) интегрируются также и кинестетические 
ощущения,  сопровождающие  движения  глаза  (аккомодация,  конвергенция  и  дивергенция, 
слежение).
В  зависимости  от  доминирования  того  или  иного  способа  поступления  и  переработки 
информации можно выделить визуальный, аудиальный и кинестетический способ восприятия 
информации.  Каждый  индивид,  обладая  всеми  тремя  способами  восприятия,  по  мнению  Р. 
Бендлера, Д. Гриндера, предпочитает использовать с максимальной нагрузкой все-таки один. 
Этот  способ,  который  индивид  использует  чаще  других,  называется  ведущим  (основным) 
способом восприятия информации. Благодаря основному способу восприятия, осуществляется 
максимальный доступ к информации [2].  
Признавая уникальность каждого индивида, психологи выявили следующую типологию: 
визуально, аудиально и кинестетически ориентированные индивиды.
Педагогом  Ю.Р.  Юденко  с  целью  получения  достоверной  информации  о  соотношении 
способов  восприятия  у  учащихся  начальных  классов  проведено  исследование  первичных 
элементов поведения. Ею проведен анализ используемых младшими школьниками предикатов 
(слов,  указывающих  на  использование  того  или  иного  способа  восприятия  информации), 
отслежены физиологические и поведенческие особенности (поза, жесты и др.).

52
Результаты ее исследования доказывают, что развитый кинестетический способ восприятия 
информации  имеется  у  большой  группы  младших  школьников,  наименее  развитым  является 
визуальный способ. Однако среди обследованных ею учащихся младших классов выделилась 
довольно  значительная  группа  школьников  с  ведущим  аудиальным  способом  восприятия 
информации (24 %). Ю.Р. Юденко считает, что этот факт позволяет сделать предположение о том, 
что в начальной школе выбор форм и методов обучения, основанных на аудиальном восприятии, 
является важным фактором результативного обучения, а разработка приемов изучения отдельных 
тем с учетом аудиального восприятия – одна из задач современной методики преподавания [3].
Проанализируем научные работы в области педагогики и психологии обучения, а также 
методики обучения математике, которые тем или иным образом основываются на учете способов 
восприятия и переработки информации учащимися. 
Н.Г.  Бондарь  рассматривает  вопрос  влияния  способов  восприятия  младшего  подростка 
на результативную сторону познавательной деятельности. Анализ комплексного исследования 
доминантных способов восприятия позволил автору создать «типологию младших подростков по 
доминантному типу восприятия (с преобладанием зрительной, или слуховой, или двигательной 
системы восприятия)» и прийти к заключению, что способ восприятия значительно влияет на 
обучаемость учащихся данной возрастной группы [4].
А.А. Плигин провел обследование 500 учащихся всех возрастных групп с целью получения 
сравнительных данных о развитии способов восприятия у школьников на разных возрастных 
этапах. Данное обследование показывает: младшие школьники в основном – кинестетики (40 
%),  а  наименее  развитой  в  этом  возрасте  является  визуальный  способ  восприятия  –  10  %;  в 
средней школе прослеживается переход от кинестетического ведущего способа восприятия к 
аудиальному и частично визуальному; у 65 % старшеклассников ведущей является визуальный 
способ восприятия информации. Таким образом, в процессе обучения дети опираются на ведущий 
способ  восприятия,  соответствующий  их  возрасту,  следовательно,  учителям  необходимо  его 
учитывать [5].
В  работах  по  методике  обучения  математике  проблема  определения  ведущего  способа 
восприятия информации у младших школьников и учета его в процессе обучения специально не 
исследовалась. Исключение составляет работа Е.С. Гобовой «Понимать детей дело интересное», 
посвященная  внедрению  некоторых  методов  нейролингвистического  программирования  в 
процесс  обучения  в  начальной  школе.  В  работе  дается  описание  младших  школьников  по 
способам восприятия, переработки и хранения информации, приводятся простейшие приемы 
диагностики детей с целью отнесения к уже перечисленным типам. 
Ее  исследование  подтверждает,  что  у  детей  в  начальной  школе  редко  бывают  хорошо 
развиты  все  три  способа  восприятия,  переработки  и  хранения  информации.  Как  правило, 
ребенок опирается на один из трех – ведущих способа, что и порождает трудности при освоении 
школьной программы. Е.С. Гобова доказывает, что уровень развития способностей, в частности, 
способностей  к  обучению,  определяется  уровнем  развития  всех  способов  восприятия  и 
переработки информации. Но особенно ценной в контексте нашего исследования представляется 
попытка автора в построении индивидуальных стратегий для решения математических задач (то 
есть определенные последовательности внутренних действий). Также автор дает рекомендации 
по развитию у детей способностей к математике [6]. 
С.  Киреев
  рассматривает  вопросы  применения  методов  нейролингвистического 
программирования в усвоении учащимися учебного материала по математике. Его исследование 
позволяет сделать вывод: трудности в обучении, испытываемые как минимум 70 % учащихся, 
связаны,  в  первую  очередь,  с  несоответствием  ведущего  способа  восприятия  информации 
учащимися к методам обучения и отсутствием у учителей четкой цели формирования у учеников 
эффективных стратегий [7]. 
Данные  исследования  подтверждают  тот  факт,  что  любое  обучение  эффективнее  тогда, 
когда ведется с опорой на ведущий способ восприятия ребенка. Следовательно, при обучении 

53
целесообразно использовать не один любой удобный для учителя способ восприятия информации, 
а  основной  способ,  с  дальнейшим  развитием  у  ученика  всех  способов  восприятия  в  равной 
степени.
Развитие познавательных процессов учащихся с сохранением уникальности восприятия 
каждого ученика – одна из важных проблем процесса обучения. Обычно в процессе обучения детям 
навязывают чужое восприятие мира, ломая их собственный способ систематизации входящей 
информации. Но исследователи единодушно утверждают, что нельзя ломать индивидуальный 
тип восприятия мира. Необходимо, чтобы ребенок чувствовал себя самим собой, чтобы он мог 
развивать в себе способность замечать богатство окружающего нас мира, его красок, звуков, 
чувств. 
Обучение  всего  класса  предполагает  использование  более  чем  одного  набора  учебных 
материалов, ориентированных на несколько стилей обучения. Учителю, составляя план урока, 
целесообразно  принимать  во  внимание  состав  своего  класса  и  индивидуальные  особенности 
учащихся в восприятии информации. Возможен подбор домашних заданий таким образом, чтобы 
дать ученику возможность справиться с ним с помощью предпочитаемого им стиля обучения. 
    Таким  образом,  мы  видим,  что,  если  в  процессе  обучения  математике  учитывать 
способы восприятия, переработки и хранения информации учащихся, учитель сможет добиться 
качественного  усвоения  учебного  материала  каждым  учеником,  обеспечить  индивидуальный 
подход в обучении. 
список литературы
Образование  и  наука.  Энциклопедический  словарь  /  Гл.  редактор  Ж.К.  Туймебаев;  редкол.:  
1 
А.Е. Абылкасымова, И.Б. Бекбоев, М.В. Рыжаков, Н.Б. Калабаев, С.Ж. Пралиев, Г.М. Мутанов, Г.М. Кусаинов. – 
Алматы, 2008. – 448 с.
Гриндер Д., Бендлер Р. Из лягушек – в принцы. – Воронеж, 1995. – 240с.
2 
Юденко Ю.Р. Методы НЛП
3 
 в преподавании русского языка.- http:// www.psycentre.ru 
Бондарь Н.Г. Развитие восприятия младших подростков как условие совершенствования их обучаемости: 
4 
автореф. …дис. канд. психол. наук: 19.00.07. – Ставрополь, 1999. – 26 с.
  Плигин  А.А.  Организационно-педагогические  основы  личностно-ориентированной  технологии 
5 
образования в современных условиях: автореф.дис канд. пед. наук: 13.00.02. – М., 1997. – 21 с. 
Гобова Г. С. Понимать детей дело интересное. – М.: Аграф,1997. – 258 с.
6 
Киреев С. Применение методологии НЛП в обучении детей. .- http:// www.psycentre.ru 
7 
Андриц А.А. 
Белорусский национальный технический 
университет, заведующий лабораторией, к.т.н., доцент
 Поболь А.И. 
Белорусский государственный университет, к.э.н., доцент
перспективы развитиЯ инновационной деЯтельности при 
интеграции научных организаций
Экономическая  интеграция  в  пределах  Таможенного  Союза  и  ЕврАзЭС  открывает 
возможности развития новых организационных форм сотрудничества научных организаций. 
Для развития научно-технической интеграции в рамках Таможенного Союза и ЕврАзЭС 
имеется объективная основа, включающая:
- развитие в этих странах в прошлом подсистем науки и исследований, производства на 
основе разделения труда и взаимодополняющей специализации;
- общую систему институтов, регулирующих межличностные взаимодействия, и отсутствие 
языковых барьеров;

54
- накопленные профессиональные и научные контакты, особенно среди ведущих ученых, 
возглавляющих научные школы.
Основные  активы  знаний,  которые  могут  служить  основой  интеграции  Беларуси  в 
международную научно-техническую систему, включают:
- научно-технологический потенциал, унаследованный из СССР в форме ведущих научных 
школ;
-  опыт  развития  импортзамещающих  технологий  или  их  адаптация  к  особенностям 
промышленной  структуры  страны,  накопленный  без  привлечения  прямых  иностранных 
инвестиций,  и  в  некоторых  областях  уже  переросший  в  способность  технологического 
экспорта;
- личные контакты микроуровня, сети и схемы международного сотрудничества, развитые 
отдельными предприятиями и накопленный учеными в пространстве СНГ.
Интенсификация международного сотрудничества способна не только увеличить доступ к 
недостающим знаниям и компетенциям, новым технологиям. Благодаря такому сотрудничеству 
создаются  новые  рабочие  места  для  исследователей;  стимулируется  распространение 
неявных знаний и опыта взаимодействия; оно также служит базой для развития долгосрочных 
персональных сетей сотрудничества ученых и институциализированных форм сотрудничества 
между  партнерскими  организациями.  Создание  общего  научно-технического  пространства 
и  совместного  рынка  коммерциализации  результатов  исследований  и  разработок  (ИР)  может 
позволить снизить транзакционные издержки научно-технического сотрудничества организаций 
и технологической торговли. 
Положительной тенденцией развития международного научно-технического сотрудничества 
(МНТС)  Беларуси  является  накопление  экономическими  субъектами  во  время  переходного 
периода  тестовых  организационных  форм  международного  сотрудничества  и,  следовательно, 
возможность выбрать формы, наилучшим образом подходящие для специфических особенностей 
национальных  инновационных  систем;  возникновение  институциональных  структур, 
занимающихся  обслуживанием  новых  возможностей  международного  научно-технического 
сотрудничества  (например,  Национальный  информационный  Офис  7  Рамочной  программы 
ЕС,  опыт  которого  охотно  копируется  другими  организациями)  [1].  Примером  успешного 
сотрудничества белорусских и российских научно-исследовательских институтов, университетов 
и частных некоммерческих организаций является программа Союзного государства России и 
Беларуси «БелРосТрансГен», в рамках которой в феврале 2010 г. были достигнуты положительные 
результаты экспериментов по получению от генетически модифицированных коз биологически 
активного белка человеческого грудного молока «лактоферрин», защищающего новорожденных 
от вирусов и микробов. Ежегодный объем спроса мирового рынка на лактоферрин составляет 
5-6 млрд. долл. США [2]. 
В странах СНГ уже развивается ряд специализированных центров международного научно-
технического сотрудничества. Структурой макроэкономического уровня является Международный 
научно-технический центр по организационному, информационному и экспертному обеспечению 
сотрудничества в инновационной сфере с государствами-участниками СНГ, объединяющий 11 
организаций  России,  Украины,  Казахстана,  Азербайджана,  Армении,  Молдовы  и  Беларуси, 
который  выполняет  такие  задачи,  как  «развитие  сложившихся  связей  на  основе  соглашений 
о  научно-техническом  сотрудничестве,  о  совместном  использовании  научно-технических 
объектов, сотрудничестве в области образования, подготовки научных и научно-педагогических 
кадров и других соглашений; создание системы анализа и оценки информации о достижениях и 
тенденциях развития науки, техники и технологий в странах Содружества, подготовка прогнозно-
аналитических материалов для проведения эффективной научно-технической политики; оказание 
организационных, информационных и консультационных услуг по запросам участников общего 
инновационного, научно-технического и информационного пространства» и другие. В последние 
годы в Беларуси активно развиваются новые организационные формы – двусторонние центры 

55
международного трансфера технологий и научно-технического сотрудничества с Латвией, Китаем, 
Венесуэлой,  Кореей  и  другие  .  В  рамках  этих  центров  осуществляются  конкретные  проекты 
совместных  научно-технических  исследований,  реализация  технологических  достижений, 
обмен  специалистами.  На  микроэкономическом  уровне  работают  отделы  международного 
научно-технического сотрудничества отдельных НИИ и вузов.
Однако,  эффективное  международное  сотрудничество  научных  организаций,  развитие 
новых форм их интеграции требуют принятия организациями инновационной инфраструктуры 
некоторых дополнительных функций или интенсификация их выполнения:
-  сетевое  взаимодействие  и  сотрудничество  с  иностранными  технопарками  и  центрами 
трансфера технологий; 
- учреждение объединенных центров трансфера технологий, расположенных в крупных 
зарубежных странах; 
-  формирование  сети  бизнес-ангелов  и  венчурных  капиталистов,  сети  центров 
интеллектуальной собственности (ИС) как базы объединенных исследований, образовательных 
проектов, консультирования инновационных малых и средних предприятий (МСП);
-  развитие  компетенций  отечественных  экономических  субъектов  в  международном 
маркетинге и управлении ИС при выходе на зарубежные рынки;
- организационное сопровождение внедрения и использования целевых государственных 
ссуд и гарантий по кредитам, налоговых льгот на ИР МСП на, в том числе проводимых в рамках 
совместных (международных) проектов; 
- развитие альянсов инновационных МСП друг с другом или с крупными предприятиями для 
совместного несения расходов на патентование и маркетинг наукоемких и высокотехнологичных 
продуктов и услуг за границей;
-  открытие  объединенных  пунктов  технических  услуг  и  сбора  заказов  за  границей  для 
инновационных МСП;
-  открытие  на  территории  Беларуси  международных  научных  центров,  университетов, 
лабораторий с привлечением высококвалифицированных зарубежных специалистов (обеспечив 
часть  финансирования,  например,  через  схему  конкурса  «Marie  Curie  Industry-Academia 
Partnerships and Pathways» (IAPP) программы «Люди» 7РП);
-  развитие  «мягких  компетенций»  (знания  иностранных  языков,  умения  пользоваться 
современными электронными коммуникационными технологиями; способностей установления 
новых контактов с иностранцами и навыков международной коммуникации) сотрудников НИИ 
и вузов для облегчения МНТС (языковые барьеры и т.п.);
- введение схем совместного использования научных ресурсов с СНГ и ЕС: оборудования 
в  пределах  объединенных  лабораторий;  виртуальных  сетей  библиотек  и  баз  данных  научной 
информации; доступ к хранилищам научных материалов и образцов.
Актуальным и целесообразным является создание центров по различным направлениям 
инновационной деятельности, в т.ч. и в области металлургии, направления деятельности которых 
будут призваны содействовать развитию современных технологий, обеспечивающих повышение 
эффективности  металлургического  производства,  качества  получаемой  продукции;  созданию 
новых  материалов;  повышению  степени  вовлечения  вторичного  сырья  в  производственный 
цикл, что благоприятно скажется на развитии промышленности, социального уровня и других 
сфер деятельности участвующих стран.
Нужно  отметить,  что  существуют  определенные  проблемы  развития  международного 
научно-технического сотрудничества в Беларуси. Так, несмотря на то, что Беларуси доступны 
специальные  схемы  финансирования  МНТС  и  специальные  фонды  финансирования,  в  т.ч. 
международная техническая помощь (например, в рамках 7 Рамочной Программы ЕС), участие 
в  них  белорусских  участников  пока  достаточно  слабо.  Это  объясняется  переусложненными 
процедурами  национального  одобрения  проектов  и  использования  финансов,  низкой 
международной  мобильностью  ученых  и  недостаточной  развитостью  «мягких  компетенций» 

56
сотрудников НИИ. Отдельным блоком проблем являются проблемы координации законодательств 
по  поводу  прав  ИС:  принадлежность  в  Беларуси  прав  на  результаты  ИР,  выполненных  за 
счет  средств  государственного  бюджета  государству  без  учета  интеллектуального  вклада 
исследователей;  проблемы  оценки  и  учета  интеллектуального  вклада  сторон  в  совместных 
ИР; низкая компетентность национальных субъектов в проведении переговоров относительно 
прав  ИС  с  зарубежными  партнерами;  нехватка  средств  для  защиты  прав  ИС  за  рубежом 
и  т.д.  Эти  проблемы  для  своего  решения  требуют  блока  соответствующих  мер  на  уровне 
государственной  инновационной  политики.  Так,  разрешить  основную  проблему  прав  ИС, 
«заблокированных» в государственном секторе, можно, предоставляя часть коммерческих прав 
разработчикам технологий (пример Акта Бэя-Доула, улучшенного для условий ЕС). Эта мера 
обязательно должна сопровождаться внедрением полноценного обучения патентных экспертов 
со знаниями о международных аспектах управления правами ИС; открытием предприятиями 
и  научно-исследовательскими  организациями  специализированных  отделов  и  привлечением 
высококвалифицированного персонала для управления вопросами патентования и лицензионной 
деятельности  на  внутреннем  и  внешнем  рынках;  введением  специальных  схем  защиты 
прав  ИС  (например,  совместное  финансирование  международных  патентов  государством), 
образовательные  и  консалтинговые  услуги  специально  для  инновационных  и  традиционных 
МСП, а также для крупных предприятий.
Также важно отметить, что интеграция в мировую технологическую систему должна быть 
дополнена облегчением сотрудничества НИИ, вузов и предприятий внутри самой страны, что 
является  необходимым  условием  процесса  диффузии  инновационных  знаний  и  технологий  в 
национальной инновационной системе.
список литературы
1.  Innovation Performance Review of Belarus / United Nations ; J. Palac?n , A. Pobol [et al.]. – New York ; Geneva 
: United Nations Economic Commission for Europe, 2011. – 149 + xxvi p.
2. Союзные гены // Биотехнологический центр трансгенеза в фарминдустрии («ТРАНСГЕНФАРМ»). – Режим 
доступа: http://www.transgen.ru/npa.html
      
 Асанова Т.А.
Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ,
 аға оқытушы
бӨлШек сауда кӘсІпорындарындаҒы мерчендайзингтІҢ рӨлІ
Қазіргі уақытта сауда кәсіпорындарының басты мақсаты – барынша көп пайда табу болып 
табылады.  Сауда  кәсіпорындары  пайданы  арттыру  үшін  өткізу  саясаттын  жетілдіру  қажет. 
Өткізудің ең қолайлы әдісі    –мерчендайзинг.
Мерчендайзинг – тауар сату қызметі процесінің кезеңі және сатып алушыларды тауарлармен 
ұштастыруға және сату ісін барынша жақсартуға бағытталған шаралар кешені. Мерчендайзинг 
– бұл тауар, сатушының көмегінсіз-ақ тұтынушылардың ой-пікірін нақты тауарды сатып алуға 
жұмылдыру, кәсіпорынмен байланыстыру тәсілі. 
Мерчандайзингтің мақсаты – сату көлемін ұлғайту болып табылады.
Бөлшек  сауда  кәсіпорындары  тауар  айналымының  көлеміне,  жеке  меншік  нысанына, 
географиялық орналасуына қарамастан мерчендайзингті кеңінен қолдануда.
Мерчендайзинг саласына мыналар жатады:
тауарды жаймалап көрсету, оның тұтыну қасиетін аңғару;
– 
жарнама арқылы баяндау;
– 
сұранысты қалыптастыру мен ынталандыру;
– 

57
баға саясатын икемді жүргізу;
– 
сауда кәсіпорындарын қолдау;
– 
сату ісінің әдістерін, техникасын жетілдіру;
– 
дүкен жұмысын жақсы ұйымдастыру;
– 
қосымша сауда қызметтері.
– 
Бөлшек  саудадағы  бәсекелестіктің  артуы  және  нарықтың  түрлі  тауарлармен  қанығуы 
мерчендайзинг элементтерін қолдану қажеттілігін тудырады. 
Мерчандайзингтің жеке элементтері дегеніміз – тауардың тез өтуі үшін тауарларды сауда 
алаңында сөрелерге дұрыс қою өнері, жарнама – қоғамдағы экономикалық құбылыстың болуы 
сияқты сауданың да пайда болу кезеңі.
Көптеген мамандандардың пікірінше мерчендайзингтің маңызы тауардың брендін әзірлеу 
мен  жарнама  акцияларын  өткізуден  кем  емес  екенін  атап  өтеді.  Өйткені  мерчендайзингтің 
әдістері сатушы өз тауарын сатуға соңғы мүмкіндігі бар сауда залдарында қолданылады. Сауда 
залдарында қолданылатын мерчендайзинг әдістері:
сатып алушыға тауарды көрсету;
– 
сатушының таңдауына әсер ету;
– 
тауардың көп бірлігін сатып алуға ықпал ету.
– 
Алғаш  рет  мерчендайзингті  шетел  супермаркеттерінде  қолдана  бастады.  Кейінен 
мерчендайзингке  тауар  өндірушілер  де  (жабдықтаушылар)  үлкен  көңіл  бөле  бастады.  Бүгінгі 
таңда мерчендайзинг көптеген корпоративтік өндірушілердің маркетинг стратегиясының бөлігі 
болып табылады. 
Отандық сауда кәсіпорындары үшін мерчендайзинг салыстырмалы түрде жаңа ұғымдар 
қатарына  жатады.  Дегенмен,  сауда  кәсіпорындары  мерчендайзингтің  бәсекелестік  күресте 
алатын орны ерекше екенін түсінеді. 
Сауда кәсіпорындары мерчендайзингті тиімді қолдана отырып, бәсекелестік артықшыллықа 
ие болуда. Мерчендайзингтің тиімділігіне өндірушілер, жабдықтаушылар және сатушылардың 
бірігіп күш салулары арқылы жетуге болады. 
Мамандар «маркетинг кешені» ұғымын пайдалана отырып, мерчендайзингтің міндеттерін 
анықтады. Оның элементтеріне тауар, баға, орын және жылжыту жатады. 
Маркетинг  кешенінің  базалық  құрылымы  бойынша  (  тауар,  баға,  орын,  жылжыту  ) 
мерчендайзингтің жалпы міндеттеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
тауар – тауарлық ассортимент бойынша шешім қабылдау (ассортименттің тұтынушы 
1. 
қажеттілігіне бейімделуі), елестету әдісі, тауарды тауарлық нүктеде орналастыру және есептеу; 
сатылымды ұлғайту мақсатында тауар орамасының дизайнын жетілдіру.
баға – баға саясатын жетілдіру, икемді баға стратегияларын жүзеге асыру және дүкенге 
2. 
сатып алу жайлы шарт қою.
орын  –  дүкенде  қайталанбайтын  және  ерекше  атмосфера  құру,  сауда  залындағы 
3. 
тауарлардың орналасуын, дизайнын және тұтынушыларды сенсорлық ынталандыру құралдарын 
қолдану; бағдарлар мен белгілерді қолдану.
жылжыту – сатылым орындарындағы жарнамаларды қолдану тәсілдері мен түрлерін 
4. 
жетілдіру,  тұтынушылар  тауарды  таңдайтын  және  баға  беретін  орындарында  тауар  жайлы 
ақпараттар бар жарнамалық материалдарды орналастыру.
Аталған  жалпы  міндеттер  негізінде  бөлшек  саудадағы  мерчендайзингтің  міндеттерін 
анықтауға болады. Бөлшек саудадағы  мерчендайзингтің негізгі міндеттеріне жататындар:
дүкеннің жалпы табысын және тауар айналымының көлемін арттыру;
– 
тауар ассортиментінде тиімділікке жету;
– 
әртүрлі тауарға тұрақты сұранысты қолдау;
– 
дүкеннің имеджін қалыптастыру;
– 
сатып  алушылардың  дүкенде  болған  уақытында  сатып  алынған  тауарлар  көлемін 
– 
арттыру;

58
сатып алушыларға қажетті ақпараттар беру;
– 
тұтынушыға қажетті тауарды нақты сауда нүктесінен алуды ынталандыру;
– 
сатып  алынған  тауарларға  кепілдік  беру  арқылы  дүкеннің  жағымды  бейнесін 
– 
қалыптастыру. 
Мерчендайзинг  тұтынушы  дүкенге  келгеннен  басталады  және  тұтынушы  дүкеннен 
шыккан  кезде  аяқталады.  Яғни  тұтынушы  дүкеннен  сауда  жасап  шыккан  кезде  аяқталады. 
Мерчендайзингті қолдану дүкен басшылығын тауарды жылжыту процесінде қомақты қаржыны 
үнемдеуге көмектеседі.
Мерчендайзинг дүкендерді тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді. Мерчендайзинг дүкендерді 
жоспарлау арқылы сауда және қосымша орындардың көлемі мен орналасуын анықтайды, сауда 
залдарын функционалды зоналарға бөледі және сатып алушылар қозғалысының маршруттарын 
қалыптастырады. 
Дүкенді жоспарлауды қалыптастыратын факторлар: 
сауда залының конфигурациясы;
– 
шығу және кіруді ұйымдастыру;
– 
бөлімдер мен тауарларды орналастырудың реттілігі;
– 
сатып алушылық ағымдарды ұйымдастыру;
– 
тауарды орналастыру әдістері;
– 
жабдықтар мен кассаны орналастыру жүйесі;
– 
жарық жүйесі;
– 
психологиялық ерекшеліктерімен байланысты факторлар
– 
Сауда залының аудандарын рационалды бөлу және тауарлардың, сонымен қатар мақсатты 
бағытталған дүкендегі сатып алушылық іс әрекеттің ұйымдастырылуы мерчандайзинг бойынша 
мамандардың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. 
Ең бірінші тауарларды сатуға арналған және тұтынушыларға қызмет көрсетуге арналған 
жерді таңдау қажет.
Тәжірибе бойынша, суда залының ең ыңғайлы формасы тікбұрыштардың 2: 3 немесе 1: 2 
және биіктігінен төмен емес 3,3 м және көп қатынасына тең. Дегенмен, мұндай аудандарды табу 
қиынға соғады, сондықтан басқа да ауданды пайдалануға тура келеді.
Сауда залдарын жоспарлаудың сызықтық, бокстық, аралас, еркін және көрмелік сияқты 
түрлерін бөліп көрсетуге болады. 
Сауда  залдарын  сызықтық  жоспарлауда  сызық  бойымен  жабдықтарды  орналастырады, 
яғни сөрелер залға кіретін сатып алушылар ағымына перпендикулярлы орналасады. 
Сауда  залдарын  бокстык  жоспарлауда  сөрелер  арқылы  сауда  жүргізілетін  ірі  әмбебап 
дүкендерде  қолданылады.  Мұндай  жағдайда  сауда  залы  бөлімдер,  секциялар,  павильондарға 
бөлінеді.  Бокстық  жоспарлау  типінде  әдетте  орталық  өтелі  болады,  ол  басқа  бөлмелерге, 
бутиктерге жол ашады.
Еркін  жоспарлау  өте  қымбат  болып  табылады.  Ірі  сауда  орындарындағы  бутиктермен, 
кішігірім дүкендерде қолданылады. 
Көрмелік  жоспарлау  түрі  өте  жиі  қолданылады.  Бұл  сауда  залында  қойылған  үлгілер 
бойынша тауар сатылады. Ірі тауарларды сатуды жатқызуға болады.
Мерчендайзингте  ассортиментті  қалыптастыру  дүкеннің  жобасына,  қорды  сақтау 
мүмкіндіктері  мен  басқаруға  байланысты  болады,  сонымен  қатар  тұрақты  және  мерзімді 
ассортиментті ескеру керек. 
Ассортиментті қалыптастыруда ескерілетін факторлар:
тұтынушының сатып алу мотивациясы;
– 
олардың тауарларға қатысты пікірі;
– 
тауарлардың типі. 
– 
Мерчендайзинг  дүкенде  тауар  ассортиментін  қалыптастыруда  оның  рентабельділігін 
ескереді.

59
Мерчандайзингтің  классикалық  түсіндірмесі  бөлшек  саудадағы  тауарды  жылжыту  мен 
сауда сферасындағы қызметті ынталандыру шараларының максималды тиімділігін қамтамасыз 
ету  сияқты,  кез  келген  қызметте  маркетингтің  құрамды  бөлігі  ретінде  мерчандайзингтің 
кеңейтілген түсіндірмесімен толық сәйкес келеді. 
Дүкен ішіндегі сатып алушылармен коммуникация орнату сауда ортасын қалыптастырудан 
басталады.  Сату  орындарындағы  біріктірілген  маркетингтік  коммуникацияның  негізгі 
тасымалдаушыларына  тауардың  жарнамалық  өрулері  мен  ішкі  көрмелер;  көрсету  және 
дегустациялық  стендтер;  нақты  тауардың  орналасуын  көрсететін  айқын  көркемделген 
белгілер немесе оларға жетудің бағыттары; жарнамалық тақталар, плакаттар, транспаранттар, 
гирляндылар, проспектер және т.б. жатады.
  Коммуникацияның  осы  түрінің  тәжірибесінде  күннен  күнге  үлкен  рөлді  дүкеніші 
радиохабарландыру  желісіндегі  жарияланымдар,  сауда  қатарларындағы  жылжымалы 
электрондық  жолдар,  бақылау  жолдарында  телевизиялық  құрылғылар  арқылы  жарнамалық 
бейнеклиптердің трансляциясы алуда. 
Сату  орындарындағы  біріктірілген  маркетингтік  коммуникация  жүйесінде  өткізуді 
ынталандыру  элементтерінің  маңызы  өте  жоғары.  Дәстүрлі  әдістермен  қатар  (жеңілдіктер, 
маусымдық  сатылымдар,  лотереялар,  конкурстар  және  т.б.)  тездетілген  сатылымдар 
қолданылады. 
Сату орындарындағы біріктірілген маркетингтік коммуникацияны қалыптастыруда ерекше 
маңызды рөл дүкеннің сауда персоналына тиесілі. Бұл үрдісте сатушы-консультантты қолдану 
директ-маркетингтің барлық артықшылықтарын жүзеге асыруға көмектеседі.
Сауда  кәсіпорны  өз  қызметінің  барысында  тауарларды  ақырғы  тұтынушыға  жеткізумен 
байланысты басқа да қызметтерді атқарады. Көбіне қосымша деп аталатын осындай атқарылатын 
қызмет  түрлеріне  тауарларға  сатып  алушылардың  сұранысын  зерттеу,  тауар  ассортиментін 
құрастыру,  тауарлар  мен  қызметтердің  жарнамасы,  тауарларды  таңдауда  сатып  алушыларға 
көмек көрсету, оларды сауда залында орналастыру, сатып алынған тауарларды сатып алушының 
үйіне  жеткізу  бойынша  қосымша  сервистік  қызметтерді  көрсету,  сатылымда  жоқ  тауарларға 
тапсырыстар қабылдау және т.б. жатады. 
пайдаланылған әдебиеттер 
Есімжанова С.Р. Маркетинг құралы. – Алматы: «ЭКО» Баспа үйі, 2009. – 506 бет.
1. 
Федько В.П., Бондаренко В.А. Мерчендайзинг и сэмплинг: Учебное пособие. – М.: Издательский центр 
2. 
«МарТ», 2006. – 304 с.
Парамонова Т.Н. учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2006. – 144 с.
3. 
4.  Русско-казахский толковый словарь по современной экономике / Сост.К.Ж. Оразалин., М.М. Жантасов 
. – Алматы: «LEM»6 20017 – 344 c.
Ахметов А.С.
Академия государственного управления 
при Президенте Республики Казахстан
к вопросу о системе преступлений в финансово-
Экономической сфере по законодательству зарубеЖных стран
В современных условиях ускоренной экономической, социальной и правовой модернизации 
Казахстана  практически  значимым  представляется  сравнительное  изучение  уголовного 
законодательства стран ближнего и дальнего зарубежья. 
Обращение к опыту зарубежного законотворчества позволяет представить отечественную 
правовую систему в соотношении с другими правовыми системами, поскольку ответственность 
за совершение преступлений, причиняющих или создающих реальную возможность причинения 

60
ущерба  экономическим  интересам  государства,  иных  субъектов,  связанных  с  экономической 
деятельностью,  предусмотрена  уголовным  законодательством  всех  современных  государств. 
Сравнение  правовых  систем  различных  государств  не  только  дает  возможность  выявить 
специфические  особенности  решения  отдельных  уголовно-правовых  проблем  в  системе 
конкретного государства (особенности в законодательном регулировании уголовно-правовых 
отношений,  специфику  правовых  категорий,  дефиниций),  но  и  позволяет  рассмотреть 
вопрос  о  классификации  преступлений  в  финансово-экономической  сфере.  В  свою  очередь, 
необходимость  исследования  классификации  преступлений  обусловлена  потребностью  в  их 
упорядочении, определении места каждого отдельного состава экономического преступления в 
их системе.
В  действующем  уголовном  законодательстве  Республики  Казахстан  преступления  в 
финансово-экономической  сфере  деятельности,  как  самостоятельная  группа  преступлений, 
обособлены  (глава  7  УК  РК  «Преступления  в  сфере  экономической  деятельности»)  и 
систематизированы.  В  целом,  действующий  уголовный  кодекс  по  сравнению  с  ранее 
действовавшими уголовными законами является более удачным не только в смысле четкости, 
последовательности,  полноты  описания  основных  и  квалифицированных  признаков  каждого 
состава преступления в финансово-экономической сфере, но и с точки зрения использованных 
законодателем принципов конструирования всей системы такого рода деяний. 
Приступая  к  рассмотрению  системы  преступлений  в  финансово-экономической  сфере, 
необходимо отметить, что в уголовном законодательстве стран дальнего зарубежья встречаются 
разные наименования рассматриваемых посягательств. 
Так, в английском праве понятие «экономические преступления» в законодательстве, судебной 
практике и работах ученых-юристов практически не употребляется. Ученые зарубежных стран 
для характеристики преступлений, связанных с бизнесом, предпринимательством, финансовыми 
и банковскими операциями, используют термин «беловоротничковая преступность». По данным 
криминологов,  под  беловоротничковой  преступностью  понимаются  «нарушения  уголовного 
закона,  совершенные  лицами  или  группой  лиц  в  процессе  профессиональной,  банковской, 
налоговой или иной экономической и хозяйственной деятельности» [1; с.246].
Американские специалисты к экономическим преступлениям обычно относят таможенные 
и налоговые преступления, мошенничество в предпринимательской деятельности. 
Отличительной особенностью правовых систем указанных государств является и то, что 
при  разработке  законодательства  в  сфере  противодействия  экономическим  преступлениям 
законодатель обращает внимание на специальные нормы по предупреждению этого явления, что 
является положительным опытом и для законодательства Казахстана. Так, Закон Великобритании 
1993  года  «Об  уголовной  ответственности  за  действия  по  легализации  доходов,  полученных 
в результате совершения любого преступления», Положение «О противодействии отмыванию 
денег» определяют процедуры внутреннего контроля, включающие идентификацию клиентов, 
учет  сомнительных  операций  клиентов,  внутреннее  информирование  уполномоченных 
сотрудников  о  сомнительных  операциях  клиентов,  обмен  информацией  в  целях  выявления  и 
предупреждения отмывания денег.
Уголовный  кодекс  Голландии  дифференцирует  общественно  опасные  деяния  на 
преступления и проступки. Например, в главе 2 Уголовного кодекса «Преступления» выделяется 

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: