Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

68
уақыттың аз, не көп болуы, қазіргі кезде бұл өте маңызды. Телехабарларда уақыт мөлшері бірінші 
орында  тұратындықтан,  көрсетілетін  жаңалықтар  қысқа,  әрі  нұсқа  түрлерінде  сөйлемдермен 
рәсімделеді. 
Сонымен  қатар,  жаңалықта  берілетін  мәтінді  құруға  және  тілдік  бірліктерді  таңдауға 
әсер ететін жайт-  ақпаратты қабылдауды жеңілдету. Ю.В. Мостепанова атап көрсеткендей, «в 
выпуске новостей сообщения идут одно за другим настолько непрерывным потоком, что каждый 
следующий сюжет частично затмевает предыдущий». 
Аудиторияның айтылған ақпаратты қабылдауын жеңілдету үшін, тележурналист өз сөзінде 
күрделенген  жай  сойлемдерді,  құрмалас  сөйлемдерді  емес,  құрамында  жалпы  қолданыстағы 
сөздерді беретін жай сөйлемдерді пайдалануы керек. Бір сөйлем шамамен алғанда 5-6 сөзден 
ғана тұруға тиісті.
Бұл  жөнінде  Ахмет  Байтұрсынов  былай  дейді:  «Cөздің  дұрыс,  анық,  дәл  айтылуының 
үстінде талғау сөздің көрнекті болуын да керек қылады. Сол сияқты өң берілген сөздер көрнекті 
делінеді. Тіл көрнекті болуы үшін дерексіз нәрсе деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей 
суреттеліп, адамның сана саңылауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек.
Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтіндей болса, тіл 
анықтығы  дегеніміз  сол  болады.  Лебіз  ашық  мағыналы  болу  үшін  айтушы  айтатын  нәрсесін 
анық  танитын  болу  керек.  Адам  анық  танитын  нәрсесін  ашық  айтады.  Сондықтан  біреудің 
айтқан сөзін анық түсінеміз де, біреудің сөзін анық түсінбей, жорамалдап жорып, ұйғарып қана 
қоямыз. Лебіз анық болуына мынадай орындарда кемшілік келмек:
- лебіз мағынасы екіұшты ұғарлық болып айтылғанда; 
- сөйлемдердің шұбалаңқы айтылуы;
- сөздер өз мағынасында жұмсалмаса;
- адас синоним сөздерді дұрыс қолдану ;
- сөз өктейсіз орынға қойылса.»
Мұнымен  қоса,  тіл  анықтығы  дегеніміз  сөз  мағынасының  түсінікті  болуы,  ол  үшін 
терминдер, шет тіліндегі сөздер, диалектикалық сөздер, жаргондар, архаизмдер, кәсіби сөздерді 
өз жөнімен қолдану, ретсіз сөз арасын былғамау.Сөз түсінікті болмаса, адамның ойын түсіну 
қиынға соғады. Әдеби тілдің қалыптасқан нормасын сақтау, оның ішінде сөздің дұрыс айтылу 
заңдылықтарын  орындау.  Сөз  дұрыс  айтылуы  деп  әр  сөздің,  әр  сөйлемнің  дұрыс  күйінде 
жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:
-  сөздердің  тұлғасын,  мағынасын  өзгертетін  түрлі  жалғау,  жұрнақ,  жалғаулық  сияқты 
нәрселерді жақсы біліп, әрқайсысын өз орнында тұтыну;
- сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс есептеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыластыру;
- сөйлемдерді бір-біріне дұрыс ойластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру.
Телевизиядағы  тілдік  бірліктердің  қызмет  ету  заңдылықтары,  оларды  қолданудың 
стилистикалық  мүмкіндіктері  телехабарлар  тілінің  өзіне  тән  табиғатын  ашады.  Өйткені, 
біріншіден, телехабарларда негізгі жүк сөзге түседі, сөз жағдаятына түседі, мұндағы визуалды 
бейнелер  қосымша  ақпарат  түріне  беріледі.  Сондықтан  телехабарларда  экраннан  көрсетілген 
бейнені қайталамайтын ақпарат тілдік бірліктердің көмегімен жүзеге асырылады.Телехабарлар 
заңдылығы  бойынша  көрсетуге  болатын  ақпарат  сөз  арқылы  берілмейді.  Журналистердің 
пікірінше бойынша, мәтін арқылы берілген ақпаратты теледидарда көрсеткен кезде, ол ақпарат 
75 пайызға қысқарады екен.
Телехабарлар  бойынша  таратылатын  ақпарат  көпшілік  қауымға  бағытталғандықтан, 
телехабарлар  тілі  публицистикалық  стильге  негізделеді.  Демек,  телехабарлар  тілінде,  әдеби 
нормаға негізделген, жалпы халықтық қолданыстағы сөздер пайдаланылады [2].
Бүгінгі  қоғамды  ақпарат  құралдарысыз  елестету  қиын,  өйткені  олар  халықпен,  бүкіл 
қоғамдық өмірмен бірге қайнасып кеткен. Дүниежүзінде болып жатқан оқиғалар тек әр тілдегі, 
әр  бағыттағы  ақпарат  құралдары  арқылы  таралып  жатады.  Елдің  айнасы-бұқаралық  ақпарат 
құралдары, сол арқылы мемлекет мүддесі айқындалып отыруы тиіс.

69
Радио және телевизия- қазіргі заманның қуатты бұқаралық ақпарат құралдары, тұрмыста 
кеңінен қолданылатын, адамдардың өмір сүруіне, ақпарат алуына жәрдемдесетін қалыптасқан 
жүйе.  Егер  радио-ақпаратты  шұғыл  таратып,  жедел  құлақтандырса,  телевизия-оқиғаны, 
болмысты көрсетеді, газет-журнал – деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді. 
Телехабарлар  тыңдарман  үшін  әмбебап  ақпарат  таратуымен  де  қолайлы.  Ауа  райынан 
бастап  маңызды  саяси  оқиғалар,  төтенше  жағдайлар,  экономикалық  жаңалықтар,  спорт 
әлеміндегі қызықты деректердің барлығы әуе толқынында таратылып жатады. Соңғы жылдары 
телехабарлардың  хабар  тарату  бағыт-бағдары  да  өзгеріп,  өз  тыңдармандарын  табу  жолында, 
солардың  сұранысына  орай,  маманданып,  белгілі  бір  аудиторияға  бейімделе  бастады.  Яғни 
жастар,  ересектер,балалар  хабарларына  қоса,  саясаткерлерге,  экономистерге,заңгерлерге 
т.б.  қоғамда  қажетті,  сұраныстағы  мәселелерге  арналып  та,  бүкіл  қоғамдық  өмірді  қамтитын 
хабарлар,  бағдарламалар  қатары  өсті.  Осыған  байланысты,  әр  түрлі  телехабарлар  жүйелері 
көбейді, телехабардың аудиториясы да түрлене түсті. Тыңдармандар мен көрермендер талғамы 
арта түсуде [3]. 
Бұқаралық  ақпарат  құралдары  –  бүгінде  қоғамның  басқа  салаларына  қарағанда  саяси 
процестердің басты коммуникациялық құралына айналып отыр. Өйткені саясаттың өзі атқарып 
отырған  қызметінің  ақпарат  құралдарысыз  пайдасы  жоқ  екендігін  түсіне  бастады.  Жиырма 
бірінші  ғасыр-  ақпарат  пен  коммуникация  ғасыры.  Әлемді,  әр  елді  билеймін  десең,  қолыңда 
бұқаралық ақпарат құралы болуы қажет. Сол себептен де, барлық мемлекеттегі саяси күштер 
БАҚ-қа барынша назар аударып, қызметтерін көпшілікке жеткізер коммуникациялық арна ретінде 
жіті бақылауда ұстап отыруды міндет санайды. Постиндустриалды қоғамда қаржы мен өзге де 
күш көрсету әрекеттері екінші орынға түсіп, қоғамды басқаруда білім мен ақпарат алға шығып 
отыр. Ал, аталған білім мен ғылым жаңалықтарын, қоғамдық институттар үшін аса маңызды, 
саяси хабарларды таратушы, сөз жоқ, бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады.
Сондай-ақ, БАҚ саяси субъектілер мен обьектілер арасындағы кең көлемді процестердің 
генераторы  ретінде  де  саналады.  Ғалымдардың  ойынша,  БАҚ-  тың  мынандай  ерекшеліктері 
оның саяси коммуникация құралына айналуына септігін тигізіп отыр. Олар, біріншіден, ақпарат 
құралдарының  өнімін  тұтынушылар  саны  шексіз.  Ол  жариялы  құрылым  болып  саналады. 
Екіншіден, ақпарат таратуға арналған техникалық құрал жабдықтарының барлығы – БАҚ- ты 
барынша  күшті  етеді.  Үшіншіден,  мәліметтер  ағысының  бір  жақты,  яғни,  коммуникатордан 
реципиентке дейін жүруі. Аталмыш жағдай, ақпарат құралын мәлімет таратушы ретінде ғана 
қарастыратын  саяси  құрылымдарға  аса  пайдалы  тәсіл.  Төртіншіден,  эфирден  берілген  әр 
хабардан  соң,  мерзімді  баспасөзде  жарияланған  мақаладан  кейін,  аудиторияның  көңіл-күйі 
ауысып, өзгеріп отырады. Мұндай тұрақсыз психологиялық жағдайдағы аудиторияны басқару 
саяси коммуникаторға оңайға соғады.
Саяси жүйенің, саяси коммуникация құралы ретіндегі БАҚ-қа деген сұранысы, оның қоғамда 
атқарар қызметіне, саясат сахнасындағы ойыншылар санына, мемлекеттік көлемі мен өзге де 
жайттарға  тікелей  байланысты  болып  келеді.  Адамзат  тарихындағы  алғашқы  мемлекеттерде 
коммуникация  құралдарын  қолдануға  деген  мүмкіндіктің  шектеулі  болғандығы  мәлім.  Ол 
кезде  саяси  қарым-қатынас  құралының  міндетін  арқа  мініп,  ақпаратты  ауызша,  немесе  хат 
түрінде жеткізу жаршылары атқарған. Алайда, қазірде адамзаттың ғылыми, әрі технологиялық 
тұрғыдан өркендеуі мен мемлекет атты саяси институт пен ондағы саяси процеске қатысушылар 
талаптарының артуы БАҚ-қа деген коммуникациялық қажеттіліктің күрт өсуіне, күтпеген жерден 
өзгеруіне әкеліп отыр. Сондықтан да, бұқаралық арпарат құралдарының саяси коммуникациялық 
қасиеттері жайлы әңгіме қозғағанда, жоғарыда айтылған ғалымдар тұжырымдарының мысалға 
алынуы заңды құбылыс. 
БАҚ-тың саяси коммуникация құралына айналып отырғандығына бірден-бір себеп- ақпарат 
құралдарының саяси қызметінің күн өткен сайын арта түсуі. Оның басты мәні азаматтар, билік 
органдары және өзге де саяси топтардың ақпарат құралдары арқылы қандай-да бір оқиға, шаралар 
жайлы мәлімет алу мүмкіндігін жалауы болып табылады. Ал, саяси күштер өздерінің қызметі 

70
туралы  мәліметті  БАҚ-тың  аталған  ерекшелігін  ескере  отырып,  оны  барынша  кең  көлемінде 
пайдалануға тырысады.
БАҚ-  қоғамдық  пікірді  қалыптастырушы  құрал.  Бұл  қағида  ешқашан  да  өз  өзектілігін 
жоғалтқан емес. Ал, саяси коммуникация тұрғысынан алғанда, ақпарат құралының қоғамдық 
пікірді қалыптастырушы қызметі тіпті орасан. Мысал келтіретін болсақ ,телевизия пайда бола 
бастаған 1960 жылдары-ақ, мамандар саяси сахнаға жаңа «коммуникациялық құдай « келді деген 
пікір айтқан болатын [4].
Бүгінгі заманда саясатты – телехабарсыз, телехабарды – саясатсыз елестету мүмкін емес. 
Осының бәрі өз кезегінде телеаудитория үшін: «Мен көрдім. Ол – шындық» деген психологиялық 
тоқтамға әкеледі. Украиналық ғалым Георгий Почепцов жүргізген зерттеу бойынша,»эфирден 
айтылған сөздердің тек 16 пайызы ғана көрермендердің есінде қалса, визуалды түрде берілген 
мәліметтердің бақандай 34 пайызы аудиторияның есінде сақталатыны анықталған. Вербальды 
түрде,  яғни,  ауызша  айтылған  ақпаратты  қайталау  кезінде  сауалнамаға  қатысқандардың  32 
пайызы  қателессе,  визуалды  мәліметтерді  айтып  беру  кезінде  олардың  тек  15  пайызы  ғана 
дұрыс жауап бермеген. Телевизия мен радионың күш-қуат айырмашылығына келсек, аудитория 
радиодан естігендерінің 70 пайызын ұмытып қалатын болса, телеарнадан көргендерінің тек 50 
пайызын ғана естен шығарып алатындығы белгілі болады» [5]. 
Мемлекеттік  арналар,  көбінесе,  ресми  саясатты  насихаттауға,  биліктің  сөзін  сөйлеуге 
құрылады.Сонда  ақпараттық  хабарларды  берудің  стандарты  бар  ма,  оның  сапасының 
көрсеткіштері  қандай,  деген  заңды  сұрақ  туу  мүмкін.  Оған  жан-жақты  жауап  беру  үшін  шет 
елдің тәжірибесіне жүгінуге тура келеді.
Би-би-си  әлемдегі  үздік,  тәулік  бойы  ақпарат  тарататын,  бір  мезгілде  миллиондаған 
адам көретін арна. Телеарна жұмысына бірінші кезекте ұшқырлық тән, ақпаратты өте жедел, 
көбіне тікелей оқиға ортасынан жеткізеді. Би-би-си-дің тағы бір басты ерекшелігі ақпаратты 
беру тәсілінде, оның журналистері талдап, баға беру көрерменнің құзырында деген принципті 
ұстанады. Телевизия қоғамдық сананы қалыптастырып қана қоймайды, сонымен бірге, қоғамды 
топтастыру,  белгілі  бір  мақсаттарға  жұмылдыру  сияқты  ұйымдастырушылық  функцияларды 
орындайды.
Қорыта  келгенде,  уақыттың  сұранымына  сай,  көптеген  шетелдік  телехабар  жүргізудің 
жақсы үлгілерін ендіру арқылы, өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді сақтап, еліміздің қарқынды 
дамуына  үлес  қосатындай,  бұқаралық  ақпарат  құралдарының  бағыты  да,  осы  міндетті 
атқаратындай болуы тиіс.
пайдаланылған әдебиеттер
Ольшанский Д. В. Политический PR. – Санкт-Петербург : Питер, 2003.-82 б.
1. 
Леонтьев А. А. Психология общения. М, : 1997-246 б. 
2. 
Сопер П.Л. Основы искусства речи. М. : 2002-448 б.
3. 
Швидунова  А.  СМИ  как  субъект  политического  процесса  и  инструмент  политических  технологий.  – 
4. 
Москва: «Дело», 2004.- 243 б.                   
Ж. Мұсаұлы Қазақ және орыс тілдерінің салғастырмалы грамматикасы. К,2007-169. 
5. 
Ашим А.М.
КазНУ им.аль-Фараби,
преподаватель 
деЯтельность сми в информационном обЩестве
В свете нынешних проблем определения адекватного статуса СМИ мы не можем обойтись 
без исторического опыта, имеющегося в развитых странах. При этом надо заметить, что велика 

71
разнообразие  определении  свободы  печати,  накопившихся  за  последние  три  с  лишним  века, 
однако элемент самостоятельности, независимости прессы просматривается едва ли не в любой 
концепции, кем она не излагалась. 
Существующие за рубежом представления об общественно-правовом положении прессы, 
обобщены в исследовании «Четыре теории прессы» Сиберта Фреда С., Шрама Уилбура, Питерсона 
Теодора, которые выделяют авторитарную, либертарианскую (либеральную), советскую теорию 
и теорию социально ответственности прессы. 
Авторитарная  теория  прессы  поддерживает  и  отражает  авторитарную  доктрину 
государственного устройства, которому она служит (гитлеровская Германия, Италия, Муссолини). 
В основе этой теории лежит авторитарный подход к распространению информации. Пресса в 
этой теории должна поддерживать властителя или правительства, находящегося у власти такого 
автократического  государства,  помогать  ему  в  достижении  поставленных  целей.  При  такой 
системе  автора  публикуемых  материала  должны  отождествлять  свои  интересы  с  интересами 
правителей.  В  этих  целях  еще  в  XVIIв.  в  Англии  выдавались  патенты  на  исключительную 
монополию  на  книгопечатание  только  благонадежным  лицам.  Позже  в  ряде  стран  стали 
издаваться  «Официальные»  издания,  «правильно»  ориентирующие  читателя  в  отношении 
проводимой властью политики, создавались органы цензуры. Во Франции, Германии, Испании, 
России,  США  в  определенный  период  истории  использовалась  цензура,  направленная  на 
предварительный просмотр материала и выдачу разрушения на его публикацию. Далее появился 
способ  авторитарного  контроля  над  прессой  –  судебное  преследование  за  распространение 
информации, не соответствующей установления власти. В качестве основы правонарушении здесь 
рассматривались «действия, направленные на низвержение государства» или «распространение 
клеветнических слухов в подрывных целях» или «антиправительственная агитация». 
Вариантом  авторитарной  теории  прессы  авторы  считают  советскую  теорию  прессы, 
основанную на марксистско-ленинской теории диктатуры пролетариата. Согласно этой теории 
средства массовой информации является инструментом коммунистической партии и государства, 
предназначены для обеспечения единства всех членов общества и применяется для пропаганды 
и агитации. 
Традиционными  методами  партийного  руководства  прессы  являлись  «систематическое 
участие партийного комитета в определении тематики и основных направлении деятельности 
редакционных коллективов; координация действии различных редакции СМИ и пропаганды; 
подготовка, воспитание, информирование журналистов; развитие общественных начал в работе 
редакции  (привлечение  партийного  актива,  развития  творческой  инициативы  внештатных 
сотрудников редакции и т.п.); всемирная поддержка со стороны партийных комитетов важных 
принципиальных выступлении журналистов, особенно критических выступлении». 
Контроль  над  прессой  в  СССР  помимо  партийных  комитетов  осуществлялся  цензурой 
,которую проводило Главное управление по делам литературы и издательств (Главлит). Штамп 
Главлита был обязателен для выхода в свет любого издания или произведения. Все периодические 
печатные издания, типографии и издательства находились в собственности государства. 
Либертарианская (или либеральная) теория прессы основана на философии естественного 
права. Основной идеей этой теории – пресса не должна находиться в зависимости от государства. 
Так,  Дж.Мильтон  писал:  «Дайте  мне  свободу  знать,  свободу  выражать  свои  мысли,  а  самое 
главное – свободу судить по своей совести. И пусть все ветры разносят бесприпятственно всякие 
учения  по  земле: раз  истина  выступила  на  борьбу,  было  бы  несправедливо  путём  цензуры  и 
запрещении ставить преграды её силе». 
Большую роль в либеральной теории, особенно в её американском варианте, играл тезис о 
частнопредпринимательском характере свободы прессы. Согласно этой теории все СМИ должны 
находиться в частной собственности и конкурировать между собой на свободном рынке. Главный 
принцип  либеральной  теории:  чем  меньше  участвует  государство  а  деятельности  СМИ,  тем 
лучше. Средство контроля за соблюдением свободы массовой информации – судебная система. 

72
Именно суд определяет границы «вмешательство» государства в деятельность средств массовой 
информации при осуществлении своей власти. 
Согласно  либеральной  теории  самоцелью  является  человек,  а  не  государство.  Счастье 
и  благополучие  личности  лежит  в  основе  деятельности  государства  и  интересов  общества. 
Либертарианские принципы нашли свое отражение в первой поправке к Конституции США и в 
Французской деколорации прав человека. Проповедником этой теории выступают, прежде всего 
США.
Авторы упомянутой выше книги «Четыре теории прессы» считают, что «в демократической 
стране  правительство  является  слугой  народа.  Но  даже  если  правительство  подчинено  и 
подотчетно  общественности,  ему  не  настолько  доверяют,  чтобы  отождествлять  его  цели  с 
целями граждан. В демократических странах было создано бесчисленной количество приемов, 
чтобы не давать правительству к авторитарным методам и подрывать неотъемлемые права своих 
граждан».
В  соответствии  с  либеральной  теорией  допустимо  некоторые  ограничения  свободы  в 
массовой информации. Это касается защити репутации личности, а также введения запрета на 
распространение непристойных материалов. Либеральная теория фиксирует 6 задач прессы: 
Обслуживание  политической  системы  посредством  обеспечения  информации, 
1. 
обсуждения и полемики по социальным вопросам;
Просвещение публики с тем, чтобы она была способна к самоуправлению;
2. 
Обеспечение прав личности при котором пресса осуществляет критику правительства;
3. 
Обсуждение  экономической  системы,  сведение  вместе  покупателей  и  продавцов, 
4. 
товаров и услуг посредством рекламы;
Развлечение публики;
5. 
Самофинансирование  в  целях  обеспечения  защиты  от  подавления  отдельными 
6. 
политическими или экономическим группами;
На смену либеральной теории свободы печати пришла доктрина социальной ответственности 
или  социальная  теория  прессы.  «Полная  свобода»  либеральной  модели  прессы  дополняется 
определенными ограничениями, основанными на применении закона. Речь идет прежде всего 
о защите интересов общества от злоупотребления свободы прессы. На позициях социальной 
модели прессы стоят многие страны мира, в первую очередь Великобритания. 
Доктрина социальной ответственности считает нормальным запрещение прессе вторгаться 
в сферу частных прав граждан и жизненно важных интересов общества. Для нее важно, чтобы 
существовала свободная и ответственная пресса, понимающая необходимость охраны интересов 
как  граждан,  так  и  общества.  Приверженцы  теории  социальной  ответственности  полагали, 
что  крен  в  одну  сторону,  когда  пресса  целиком  полагается  на  информацию,  исходящую  от 
правительства,  и  не  проводит  собственных  расследовании,  ведет  к  тоталитаризму.  В  то  же 
время пресса, которая руководствуется только частными интересами, наносит вред умелому и 
ответственному управлению государством. Следовательно, теория социальной ответственности 
считала нормальным явлением проведение прессой собственного расследования. 
список литературы
1. О.А. Гаврилов Курс правовой информатики. М., Норма. 2000 г. С. 3
2. САПП Республики Казахстан. 1997г. № 52. С. 476
3.  Постановление  Правительства  «О  Концепции  единого  информационного  пространства  Республики 
Казахстан и мерах по ее реализации» 29 июля 1998 г. № 715.
4. Ведомости Парламента РК. 1999. № 4. С. 102
5. Ведомости Парламента РК. 1999. № 21. С. 771; 2001г. №10. С. 2

73
Әділханова М.Т.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе 
мемлекеттік университеті, магистрант

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: