П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет130/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

4 4 Е Р ІН Ү Н Д Е С Т ІГ І
Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің 
қызметі жағынан ыңғайласып, үйлесіп келуін 
ерін
үндестігі 
дейді. Бұл заң бойынш а сөздің бірінші 
буынында еріндік дауысты болса, қалған буын- 
дары нда да еріндіктер тұруға тиіс. М ысалы, 
түйөлөрүмүздүң, көбөлөктөрдү, түлкүлөрдү.
Қазақ тілінде ерін үндестігі бар ма, бар бол- 
са, неше буынға жетеді дейтін мәселе әлі күнге 
толық шешімін таба алмай келеді.


86
ФОНЕТИКА
Қазіргі қазақ тілінде бірінші буында еріндік 
дауыстылар 
(о, о, 
ұ, ү) келіп (оларды ж азбасқа 
мүмкіндік ж оқ), екінш і буында езулік 
е, ы, і
әріптері жазылса, онда олар еріндік 
(о, 
ұ, ү) бо- 
лып айтылады.
Ф онетика үшін сөздің жазылуы емес, айты- 
луы, естілуі маңызды екені даусыз. Еріндіктердің 
орнына езуліктерді жазу - орф ограф иялы қ нор- 
ма, бірізді жазу үшін қажет.
Ерін үндестігін дүрыс түсіну үшін еріндік 
дауыстылар мен езулік дауыстылардың көрш і 
буындарда қатар тұру мүмкіндіктерін ескеру ке- 
рек. Сонда екі буынды сөздерде тек аш ы қ 
а
езулігінің ғ а н а о , ұ еріндіктерінен кейін кезде- 
седі; 
ора, орақ, отан, қола, қора, ұра, ұран, ұзақ, құрақ,
құлақ, бұтат.б.
Қалған жағдайда еріндіктер мен 
езуліктер бір сөз ішінде қатар айтылмайды. Әсіре- 
се еріндіктерден кейін езуліктер кездеспейді. Тек 
мазмұн, мақұл, макұлық, марқұм, мәжнұн, куэ, күю,
мэжбүр, дэстүрцеген
сияқты санаулы ғана кірме 
сөздерде бұл заңдылық сақталмауы мүмкін.
С ингарм онизм нің мәнін құрауға тіл және 
ерін үндестігі тең қатысады. Ерін үндестігінің 
күші екі буынмен шектелмейді. Бірінші буында 
дөңгеленіп, сүйірленіп алған ерін екінші буын- 
да (аш ы қ 
а 
ды бы сы болмаса) тез жайы лы п өз 
қалпы на келмейді және ол үшінші буында да 
аяқтала қоймайды.
Бұл айтылғандардан ш ығатын қорытынды: 
қазақ тілінде ерін үндестігі болған және оны ң 
күші санаулы буынмен шектелмейді: алды ңғы
буында дауысты 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет