П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ДЫБЫСТАРДЫҢ ҮНДЕСУІ
85 Ертеректе енген араб-парсы сөздерін айтпа- ғанда, орыс тілінен енген сөздердің озі де аралас буын қалпы нан аж ы рап, біры ңғай (жуан не жіңіш ке) буынды болып қалыптасты: бэтеңке (ботинка), бөрене (бревно), кэмпит (конфет), көшір (кучер), нөмір (н о м е р ), резеңке (резинка), сэтен (сатин). Бұлай болатыны аралас буынды сөздер тілдің ілгерінді-кейінді қозғалуы н қажет етеді, ал тіл үндестігі сол тілдің неғұрлым аз, үнемді және бірқалы пты қ о зғал ы сы н а негізделген. Ж еке создер тұрм ақ, қатар айты лы п қалы птасқан (біріккен) әр түрлі буынды сөздер де тілдің қыз- меті ж ағы нан үндесіп айтылуы қазақ тіліне тән үндестік. М ұндайда көбіне кейінгі сөз алдыңғы- ға ықпал етіп, өзіне бейімдейді: бүгін (бүл күн), ышкыр (іш күр), ыштан (іш тон), әкел (алып кел), эпер (алып бер), экет (алып кет), түрегел (түра кел), өйтіп (олай етіп), бүйтіп (бүлай етіп), сөйтіп (солай етіп). Бұл әсіресе ж алқы есімдердің айтылуында жиі кездеседі. Әйтбек (Айтбек), Әйімкүл (Ай- ымкүл), Әйкүл, Әйгүл (Айгүл), Шіріңкүл(Шырынкүл), Д э н е к ү л (Д а н а к ү л ), Тэш кен(т ) (Т а ш кент ), Ш імгент ( Ш ы м кент ), М эңгент (М а нкент ), Жэргент (Жаркент). Сондай-ақ алдыңғы сөздің өзінен соңғы сөзді игеруі де кездеседі. О ған (ілгерінді ы қпалға) мысал: белбеу (бел бау), сек- сен (сегіз он), эрмен (эрі таман), бермен (бері та- ман). Қ азақ тілінде осы бір байы рғы заң ға илік- пей жүрген (жазудың әсерінен) біраз соз бар. Оның ішінде: қүрмет, қүдірет, қошемет, мэсли- хат, мейрам, рақмет сияқтылар аралас буын қал- пын сақтап айты лса, қабілет, қасірет, қауесет, қиамет, кажет, қалетт.б. создерде а әрпі а және әдыбыстарының аралығыңда дыбысталуға бейім. Ж әне біраз создің екі-үш түрлі айты латынын (тіпті ж азы латы ны н) байқау қиын емес. Олар қадір - қадыр-кэдір; қазыр - кэзір - казір; кэмшат - қамшат - кэмшэт; қаріп - қарып - кэріп; қабір- кабыр; қауіп - қауып; қате - қата - кэте; қанден - кэнден; іждағат - ыждағат; қадім - қадым т.б. С ондай-ақ: қасиет - кэсиет, қапер - кэпер, катер - кэтер, корек - /со/?е/стүрінде айту да ұшы- расады. С оны мен, тіліміздегі байырғы түбірлер тіл үндестігіне толы қ бағы нады , яғни түбір ішінде жуан дауыстылар біры ңғай, жіңішке дауысты- лар оз алдына тіркес құрайды. ч/Қосымшалардың ішінде түбірдің соңғы бу- ынына тэуелді болмай, оз қалпын әрқаш ан сақ- тап тұратын қосымшалар да кездеседі. Олар: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|