ы, і
дауысты дыбыстар да, екінш ілерінің соңында
тұ рған
ы, і
әріптері - ұ,
ү
ды бы стары ны ң жазу-
дағы таңбасы. Бұл екі топқа да тұйы қ етістіктің
ж ұрнағы жалаң үндіу дыбысы түрінде ж алғана-
ды. Сонда, дұрысы, бұлардың біріншілерінің со-
ң ы н д ағы
ы, і
қысаңдары қос ерін
у
дауыссызы-
ның алдындаұ, ү еріндіктеріне айналады:
аңқы-у
- аңқұу (жазылуы - аңқу), апшы-у - апшұу (апшу),
бекүу (беку), т елүу (телу).
Ал екінш і топтағы
етістіктерде, ды бы с тұ р ғы сы н ан қ а р а ға н д а ,
еш қандай да түсу, алмасу болмайды:
оқұ-у (оқу),
жорұ-у (жору), мүж ү-у (мүжу), үсү-у (үсу).
Алдыңғы морфеманың (создің) соңындағы
дауыстылармен көрші тұрып айтыла алатын да-
уыссыздар мыналар:
а)
Үнді дауыссыздар. Әсіресе л, м ,
н, ң
үнділерден жалғаулар да, жұрнақтар да бастала-
ды және олар дауыстылардан кейін еркін тұра
береді:
қала-лар, қала-мыз, қала-ңыз, қала-ны, те-
резе-лер, терезе-міз, терезе-ңіз, терезе-ні, ойла-н,
ал-ма.
Ал
р, й, у
үнділерінён тек ж ұрнақтар ғана
басталады:
ала-й, ала-р, қара-у, қара-й, жақсы-рақ,
эдемі-рек.
Үнді дауыссыздар дауы сты ларм ен
еркін қатар тұрып, айтыла береді ж әне еш қан -
дай алмасуға ұшырамайды. Бұл қасиет олардың
құрамында салдырдан гөрі дауыстың (тонның)
басым болуымен байланысты.
ә) Ұяңдардан т е к ғ ,
г,
дды бы стары нан бас-
талатын қосымшалар ғана дауыстылардан кейін
тұра алады:
терезе-ге, терезе-де, жылқы-ға, жылқы-
да, жара-дар, қара-ған, де-ген, қала-ды, деді.
Ал
сөз басында ұяңдар дауыстылардан кейін айтыла
береді:
қара белбеу, қара бала, сары гүл, қара дау-
ыл, сары жылан, жаңа заң.
б)
Әдетте дауы сты ға біткен сөздерге қатаң
дауыссыздан басталатын қосымшалар жалғанбай-
ды делінеді. А лай дасж ән е ш қатаңдарынан бас-
талатын қосымш алар бұл заңға көнбейді, ретіне
қарай дауыстымен көрші тұра береді. Олар:
Достарыңызбен бөлісу: |
