П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет131/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   127   128   129   130   131   132   133   134   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

о, ө, ұ, ү, 
сон дай -ақ дауыссыз 
у дыбыстары болса, келесі буындарда жазылған 
е, ы, і 
әріптері айтуда 
о, ұ, ү 
еріндіктеріне ай- 
налады.
Мысалы:
қорұтұндұсұ (қорытындысы)
құлұнүмдұ (құлынымды)
өздорүнүзго (өздерінізге)
күлкүлорүнүздү (күлкілерінізді)
ауұлұмұздұң (ауылымыздың)
эуөстөндүрүп (эуестендіріп).
Сонымен, ерін үндестігі де қазақ тілінің біре- 
гей белгісі болып табылады.
4 5 .
Б Е Й ІМ Д Е С Т ІК
Аккомодация 
(лат. 
ассотосіаііо
- бейімделу)
- морфемалар жігінде қатар келген дауысты және 
дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп
бейімделіп айтылуы. М ысалы: 
ат, ет, от, от 
де- 
ген сөздердё бір ғана 
т 
фонемасы дауыстылар-
дың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатынын 
білеміз. Бұл - буын ішіндегі ықпал.
А ккомодация құбылысында қазақ тілінде 
негізінен дауыстылар дауыссыздарды дауыстың 
қатысы және айтылуы ж ағы нан өзіне бейімдеп 
тұрады. М ысалы: 
тарағы
(тарақ-ы ), 
ағеш кі
(ақ 
ешкі), 
қарағой
(қара қой) дегендерде дауыстылар 
дауы сты ң қаты сы ж ағы н ан дауы ссы здарды
игеріп тұр.
Ал дауыстылардың артикуляциялық (айты- 
луы) жақтан әсері дегенде, әсіресе тілдің қалпы 
ж ағы нан дауыссыздарға етер ықпалын айту ке- 
рек. Я ғн и қазақ тілінде дауыссыздардың жуан 
және ж іңіш ке болып айтылуы көбіне дауысты- 
мен байланысты.
Керісінше, дауыссыздар да дауыстыларға әсер 
етіп тұрады. Тек 
қ, ғ 
дыбыстары үнемі жуан 
дауыстылармен, 
к, г 
жіңіш ке дауыстылармен 
тіркеседі.
М орфемалар жігінде дауыстылар мен дау- 
ыссыздар және керісінше, дауыссыздар мен дау- 
ыстылар қатар келген кезде әрқаш ан дауысты- 
лар игеріп тұрады да, аккомодациядағы ықпал- 
дың түрі (прогрессивті, регрессивті) дауыстының 
орын тәртібімен байланысты болады. Сонды қ- 
тан аккомодацияны екіге бөліп қарауға болады:
1. Дауыстылар мен дауыссыздардың үндесуі 
(прогрессивті аккомодация).
2. Дауыссыздар мен дауыстылардың үндесуі 
(регрессивті аккомодация).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   127   128   129   130   131   132   133   134   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет