П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


,5.2. Дауыссыздар мен дауыстылардың үндесуі



Pdf көрінісі
бет135/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   131   132   133   134   135   136   137   138   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

4,5.2. Дауыссыздар мен дауыстылардың үндесуі
Қазіргі қазақ тілінде б, 
в, г, ғ, 
д ұяңдары- 
нан басқа дауыссыздардың бәрі де сөзді аяқтап 
тұра алады және бұларға дауыстылардан баста- 
латын қөсымшалар ретіне қарай жалғана береді. 
Бұған көз жеткізу үшін зат есімдерді тәуелдеп, 
етістіктерді есімше, әсіресе көсемше фөрмаларын- 
да айтып көру жеткілікті: 
ас
(зат есім), 
ас-ым,


88
ФОНЕТИКА
ас-ыц, ас-ы; ас
(етістік), 
ас-ар, ас-ып, ас-а.
Түбір 
соңындағы дауыссыздардың ішінде келесі мор- 
феманың басында кездесетін дыбыстың сапасын 
таңдайтын үш дыбыс бар. Олар 
қ, к, п. 
Түбір 
соңындағы қатаң қ, 
к, п 
дауыстыдан басталатын 
қосымш а ж алғанғанда ұяңданып 
ғ, г, 
б дауыс- 
сыздарымен алмасады. Олар түбір мен қосымша 
аралығында: 
тарағы (тарак-ы), кесегі (кесек-і),
кабым (қап-ым), ағып (ақ-ып), ағар (ақ-ар), көгер
(көк-ер), төгүп (төк-іп), көгүрек (көк-ірек), ағы-
рақ (ақырақ)
ж әне сөз бен сөздің аралығында: 
ағеш кі (ақ ешкі), көгала (көк ала), көбадам (көп
адам), қабалдым (қап алдым), көбеді (көп еді),
ағала (ақ ала), ж оғекен (жоқ екен).
Осы заңнан ауытқу да ұшырайды. Атап айт- 
қанда:
а) еліктеуіштер бұл заң ға илікпейді: 
жарқ
етті, жарқыл (лсарқ-ыл), күңк етті, күңкіл, лап етті,
лапыл, қътпыл, бүлкіл, дүңкт, зіркіл, лыпьтт.б
.;
ә) екінш і буы ны ндағы қы саң дауыстылар 
гүсіп қалған жағдайда: 
үрік, үрк-ер, үрк-е, үрк-іп,
үрк-у; бөркі (бөрік), қырқы, еркі, нарқы, халқы
т.б.;
б) сын есім тудыратын 
-ы 
ж ұрнағы жал- 
ғанғанда
'.қазақы, қалмақы, тозақы;
в) ф ам илияға 
-ов, -ев
қосылғанда: 
Беков,
Себепов, Қазақов
т.б.;
г) тәуелдік жалғауы ж алғанғанда екі сөздің 
соңындағы 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   131   132   133   134   135   136   137   138   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет