ИНТОНАЦИЯНЫҢ КОМПОНЕНТТЕРІ 109
8 .3 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң К О М П О Н Е Н Т Т Е Р І Әуен, қарқы н, ұзақты лық, пауза, интен-
сивтілік, тембр интонацияның негізгі компонент-
т е р і б о л ы п т а б ы л а д ы .
И н т о н а ц и я н ы ң
компоненттері кейде просодикалық тәсіпдер деп
аталады. Сөйлеу тілінде интонацияны ң аталған
компоненттері бірімен-бірі ты ғы з байланысты
болады. Бірақ олар сөйлемнің барлық түрлерінде
әр уақытта бәрі бірдей орын алады және бәрі
бірдей тыңдаушыға анық естіледі деп айту қиын.
О лар ө зар а түрлі қ а р ы м -қ а т ы н а с қ а тү сіп ,
сөйлемнің әр алуан түрлерін түзуші, оларды бір-
бірінен ажыратушы қызмет атқарады.
Барлық тілдердегі интонацияны ң ең басты
да универсалды компоненті
ә у е н. Себебі қай
тілдің болса да басқа тілдерден айырмашылығын
білдіруде әуеннің ролі ерекше және ол тілдің
бірден-бір өзгешелік белгісі бола алады. Жалпы
әуеннің сөйлемдегі атқаратын қызметі әр алуан.
Біріншіден, сөйлеу тілінің ағы сы н болшектерге
мүшелеп жіктейтін де, олардың басын қосатын
да әуен және онымен қоса пауза. Екіншіден,
сөйлемдердің коммуникативтік түрлерін аны қ-
тауда, яғни олардың айтылу м ақсаты на қарай
(хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті) бөлінуінде
ү л к е н
қ ы з м е т
а т қ а р а д ы .
Ү ш ін ш ід е н ,
грамматикалық және лексикалы қ тәсілдермен
қосылып сөйлемдердің жалпы мағынасын беруге,
оның стильдік ерекшеліктерін анықтауға қатыса-
ды. Төртіншіден, соз тізбектерінің синтагмалық
акценттелуімен қосылып, сойлемнің логикалық
және эм оциялы қ мазмұнын жеткізуде мәні зор
болып келеді.
Т іл д ің ә у е н і и н д и в и д у а л д ы с о й л е у
ерекш еліктеріне қарай құбылуы мүмкін. Бірақ
та мұндай жағдайда ол құбылу сол тілдің әуенінің
негізгі формалары нан тыс, өзгеше ауытқи ал-
майды. Өйткені ондай кезде сөйлем нің негізгі
мазмұны өзгеріп, тыңдауш ыға түсініксіз болып
қалуы мүмкін.
Акустикалық ж ағы нан қарағанда, эуен си-
паты әр уақы тта өзгеріп тұраты н н е г і з г і
т о н ж и і л і г і н е (частота основного тона)
сә й к е с болады . С өйлеу тіл ін ің негізгі тон
жиілігінің сөйлеу процесінде ұдайы озгеріп тұруы
оны ң бір озгешелігі болып табылады. Тілдегі
негізгі тонны ң мазмұны сөйлеушінің дауысы-
ның жоғары не төмен болуымен байланысты.
Бірақ дауыс аппаратының ерекшеліктерімен бай-
ланысты еркектердің жуан, яі-ни томен дауысы-
ның немесе әйелдердің жіңіш ке, яғн и жог-ары
дауысының интонациялы қ мазмұныны ң өзара
л и нгвистикалы қ айы рм аш ы лы ғы
ж оқ екені
анық. Қ азақ тіліндегі үндестік заңы на бағы н а-
тын ашық, жуан дауыстылар мен қысаң, жіңішке
дауыстылардың негізгі тон жиілігі арасы ндағы
айы рм аш ы лы ғы ны ң елеусіз болуы мұндай ин-
тонациялық және лингвистикалық мазмұны ша-
малы факторлардың тағы бірі ретінде қаралады.
Жоғарыда айтылыгі кеткен факторлар сойлеу
т іл ін д е г і и н т о н а ц и я н ы ң ж а л п ы т о н а л д ы
контурын айтарлықтай озгерте алмайды. Қ азақ
т іл ін д е г і и н т о н а ц и я н ы ң ж а л п ы т о н а л д ы
контурыңа әсер ететін фактордың бірі - синтаг-
маның ең соң ғы логикалы қ маңызды созіне
түсетін екпін, басқаш а айтқанда, синтагманы ң
соңғы созінің акценттелуі, екінш ісі - адамның
эмоциялы қ ж ағдайына, яғни қызулану, эсерле-
н уін е б а й л а н ы с т ы сө й л ем д егі н егізгі тон
жиілігінің осуі.
Сойлеу тьтіндегі тоналды контурдың жалпы
бағыты түрлі-түрлі болады. Олар көтерілу, бэсең-
деу, көтерің кі-бэсең , бэсең-көтеріңкі немесе
бірқалыпты болуы мүмкін. Тоналды контурдың
жалпы бағытынан басқа интонацияны сипаттау-
да оры н алатын ерекш еліктер болы п, он ы ң
интервалы мен диапазоны саналады. Бұлар ең
алдымен интонацияны ң негізгі тон жиілігімен
тыі-ыз байланысгьыығының үстіне эуеннің бэсең-
деу не котерілу молшерін де қамтиды. М ысалы,
хабарлы сойлемніңинтонациясының н е г і з г і т о н
жиілігі бұйрықты және лепті сойлемдердің инто-
нациясының негізгі тон жиілігімен бірдей болып
басталады, бірақ олардыц төмендеу-ж ө ғ а р ы л а у
д и а п а з о н ы мен интервалының озгешіліктері
бар екені аны қ байқалады.
И н тонацияны ң тоналды и н т е р в а л ы
болымды ж эне болымсыз болып екіге болінеді.
Егерде салыстырмалы олш емнің бірінш ісінің
интервалы оны ң екіншісінің интервалынан кем
болса, онда тоналды интервал болымды боп
есептеледі. Егер керісінше болса, онда - болым-
сыз болады. С ингаксистік ең маңызды ш ағын
олшемдер, я ғн и синтагмалар жэне сойлемдер
өзіне тэн төналды интервалдармен сипатталады.
Т өналды д и а п а з ө н - негізгі төн
ж и іл іг ін ің ең ү л к е н ж э н е ең к іш к е н т а й
мөлшерінің арасындағы айырмаш ылығы арқы-
лы белгіленеді. Олардың үш түрі бар: көлемді
(кең), колемсіз (тар), орташа. Эмоциялық мағы-
налы сойлемдердің тоналды диапазоны кобінесе
колемді мәндермен сипатталады. Бұған лепті
сойлемдердің тоналды диапазоны жатады. Мы-