П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет171/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   167   168   169   170   171   172   173   174   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ИНТОНАЦИЯНЫҢ КОМПОНЕНТТЕРІ
109
8 .3 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң К О М П О Н Е Н Т Т Е Р І
Әуен, қарқы н, ұзақты лық, пауза, интен- 
сивтілік, тембр интонацияның негізгі компонент- 
т е р і б о л ы п т а б ы л а д ы . 
И н т о н а ц и я н ы ң
компоненттері кейде просодикалық тәсіпдер деп 
аталады. Сөйлеу тілінде интонацияны ң аталған 
компоненттері бірімен-бірі ты ғы з байланысты 
болады. Бірақ олар сөйлемнің барлық түрлерінде 
әр уақытта бәрі бірдей орын алады және бәрі 
бірдей тыңдаушыға анық естіледі деп айту қиын. 
О лар ө зар а түрлі қ а р ы м -қ а т ы н а с қ а тү сіп , 
сөйлемнің әр алуан түрлерін түзуші, оларды бір- 
бірінен ажыратушы қызмет атқарады.
Барлық тілдердегі интонацияны ң ең басты 
да универсалды компоненті 
ә у е н.
Себебі қай 
тілдің болса да басқа тілдерден айырмашылығын 
білдіруде әуеннің ролі ерекше және ол тілдің 
бірден-бір өзгешелік белгісі бола алады. Жалпы 
әуеннің сөйлемдегі атқаратын қызметі әр алуан. 
Біріншіден, сөйлеу тілінің ағы сы н болшектерге 
мүшелеп жіктейтін де, олардың басын қосатын 
да әуен және онымен қоса пауза. Екіншіден, 
сөйлемдердің коммуникативтік түрлерін аны қ- 
тауда, яғни олардың айтылу м ақсаты на қарай 
(хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті) бөлінуінде 
ү л к е н
қ ы з м е т
а т қ а р а д ы . 
Ү ш ін ш ід е н , 
грамматикалық және лексикалы қ тәсілдермен 
қосылып сөйлемдердің жалпы мағынасын беруге, 
оның стильдік ерекшеліктерін анықтауға қатыса- 
ды. Төртіншіден, соз тізбектерінің синтагмалық 
акценттелуімен қосылып, сойлемнің логикалық 
және эм оциялы қ мазмұнын жеткізуде мәні зор 
болып келеді.
Т іл д ің ә у е н і и н д и в и д у а л д ы с о й л е у
ерекш еліктеріне қарай құбылуы мүмкін. Бірақ 
та мұндай жағдайда ол құбылу сол тілдің әуенінің 
негізгі формалары нан тыс, өзгеше ауытқи ал- 
майды. Өйткені ондай кезде сөйлем нің негізгі 
мазмұны өзгеріп, тыңдауш ыға түсініксіз болып 
қалуы мүмкін.
Акустикалық ж ағы нан қарағанда, эуен си- 
паты әр уақы тта өзгеріп тұраты н н е г і з г і 
т о н ж и і л і г і н е (частота основного тона) 
сә й к е с болады . С өйлеу тіл ін ің негізгі тон 
жиілігінің сөйлеу процесінде ұдайы озгеріп тұруы 
оны ң бір озгешелігі болып табылады. Тілдегі 
негізгі тонны ң мазмұны сөйлеушінің дауысы- 
ның жоғары не төмен болуымен байланысты. 
Бірақ дауыс аппаратының ерекшеліктерімен бай- 
ланысты еркектердің жуан, яі-ни томен дауысы- 
ның немесе әйелдердің жіңіш ке, яғн и жог-ары
дауысының интонациялы қ мазмұныны ң өзара 
л и нгвистикалы қ айы рм аш ы лы ғы
ж оқ екені 
анық. Қ азақ тіліндегі үндестік заңы на бағы н а- 
тын ашық, жуан дауыстылар мен қысаң, жіңішке 
дауыстылардың негізгі тон жиілігі арасы ндағы
айы рм аш ы лы ғы ны ң елеусіз болуы мұндай ин- 
тонациялық және лингвистикалық мазмұны ша- 
малы факторлардың тағы бірі ретінде қаралады.
Жоғарыда айтылыгі кеткен факторлар сойлеу 
т іл ін д е г і и н т о н а ц и я н ы ң ж а л п ы т о н а л д ы
контурын айтарлықтай озгерте алмайды. Қ азақ 
т іл ін д е г і и н т о н а ц и я н ы ң ж а л п ы т о н а л д ы
контурыңа әсер ететін фактордың бірі - синтаг- 
маның ең соң ғы логикалы қ маңызды созіне 
түсетін екпін, басқаш а айтқанда, синтагманы ң 
соңғы созінің акценттелуі, екінш ісі - адамның 
эмоциялы қ ж ағдайына, яғни қызулану, эсерле- 
н уін е б а й л а н ы с т ы сө й л ем д егі н егізгі тон
жиілігінің осуі.
Сойлеу тьтіндегі тоналды контурдың жалпы 
бағыты түрлі-түрлі болады. Олар көтерілу, бэсең- 
деу, көтерің кі-бэсең , бэсең-көтеріңкі немесе 
бірқалыпты болуы мүмкін. Тоналды контурдың 
жалпы бағытынан басқа интонацияны сипаттау- 
да оры н алатын ерекш еліктер болы п, он ы ң
интервалы мен диапазоны саналады. Бұлар ең 
алдымен интонацияны ң негізгі тон жиілігімен 
тыі-ыз байланысгьыығының үстіне эуеннің бэсең- 
деу не котерілу молшерін де қамтиды. М ысалы, 
хабарлы сойлемніңинтонациясының н е г і з г і т о н
жиілігі бұйрықты және лепті сойлемдердің инто- 
нациясының негізгі тон жиілігімен бірдей болып 
басталады, бірақ олардыц төмендеу-ж ө ғ а р ы л а у
д и а п а з о н ы мен интервалының озгешіліктері 
бар екені аны қ байқалады.
И н тонацияны ң тоналды и н т е р в а л ы
болымды ж эне болымсыз болып екіге болінеді. 
Егерде салыстырмалы олш емнің бірінш ісінің 
интервалы оны ң екіншісінің интервалынан кем 
болса, онда тоналды интервал болымды боп 
есептеледі. Егер керісінше болса, онда - болым- 
сыз болады. С ингаксистік ең маңызды ш ағын 
олшемдер, я ғн и синтагмалар жэне сойлемдер 
өзіне тэн төналды интервалдармен сипатталады.
Т өналды д и а п а з ө н - негізгі төн 
ж и іл іг ін ің ең ү л к е н ж э н е ең к іш к е н т а й
мөлшерінің арасындағы айырмаш ылығы арқы- 
лы белгіленеді. Олардың үш түрі бар: көлемді 
(кең), колемсіз (тар), орташа. Эмоциялық мағы- 
налы сойлемдердің тоналды диапазоны кобінесе 
колемді мәндермен сипатталады. Бұған лепті 
сойлемдердің тоналды диапазоны жатады. Мы-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   167   168   169   170   171   172   173   174   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет