П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 1 1 0
ИНТОНАЦИЯ сал ретінде түрлі ұрандарды келтіруге болады. Синтаксистік өлшемдердің маңыздылығы неме- се м аңы зы ны ң ш амалы лы ғы оны ң диапазоны - ның мөлшеріне байланысты: сөйлемнің ішіндегі қыстырма соз болсын, сөз тіркестері болсын, тіпті үлкен қыстырма конструкциялар да, бәрі бірдей өзінің диапазонының көлемсіздігімен ерекшеле- неді. Олар сөйлеу тілінде тез, бірсыдырғы айты- л ы п , оларды ң м азм ұ н ы н ы ң қо с ы м ш а ған а информация беріп тұрғаны айқы н байқалады. Сөйлеу тіліндегі синтаксистік сегменттер - фраза, синтагма, ы рғақты топтарды бейнелеуде ж о ғ а р ы д а к е л т ір іл г е н а к у с т и к а л ы қ ерекшеліктерден басқа оларға тән интонацияның т о н а л д ы д е ң г е й і н і ң де (тональный уровень) мәні едәуір. Мысалы, бұйрықты сөйлем мен кейбір сұраулы сөйлемдердің тоналды деңгейі жоғары болып келеді. И нтонациялық контурдың тік не жайпақ болуы, тоналды деңгейдің жоғары не төмен түсіп өзгеруінің құбылуының жылдам- дығымен байланысты. Ү з а қ т ы л ы к интонацияныңуақытқабайла- нысты сипаты. Сөйлемнің не сөйлеу тіліндегі басқа да синтаксисгік сегментгердің іске асуы үшін олардың уақыгпен байланысты болуы ақиқат, яғни олардың тілде орын алуы және тыңдаушының құлағына жетіп, оған түсінікті бсшуы үшін біршама уақыг қажет. Осы айтылу-тыңдау-түсіну процесіне керек уақыт- ты интонацияға байланысты уақьгг ұзақгылығы дейді. Әрине, сөйлемнің әр түрлі сегментгерінің өзіне ғана тән уақыт ұзақтылығы болуы және оның неше түрлі факторлармен байланысты екені анық. Синтаксистік сегменттің физикалық ұзақтылығы оның құрамына к ір е тін д ы б ы с т а р д ы ң а р т и к у л я ц и я л ы қ ерекшелікгерімен байланысты екені дәлелденген. Мысалы, жақтың төмен түсуі арқылы жасалатын ашық дауыстылардың өзіне тән ұзақтылығы мол болады да, тілдің жоғары көтерілуінен пайда бола- тын қысаң дауыстылардың ұзақтылығы одан кем болатыны белгілі. Сол сияқты дауыссыздардың да артикуляциялы қ ерекш еліктеріне байланы сты ұ я ң д а у ы с с ы з д а р д ы ң , ә с ір е с е ы з ы ң д а у ы с с ы з д а р д ы ң қ а т а ң д а у ы с с ы з д а р м е н салыстырғанда ұзақтылығы көбірек болады. Бұл ж о ғ а р ы д а к е л т ір іл ге н д а у ы с т ы , д ау ы ссы з дыбыстар өз ұзақтылық ерекшеліктерімен сөздерде, сөздерден қүралған синтаксисгік сегментгерде кфінеді де, солардың интонациялық ұзақтылығын бейне- леуге қатысады. Интонация компоненттерінің бірі болып са- налатын ж оғарыда келтірілген ұзақты лы ғы на әсер ететін, дәлірек айтқанда оны молайтатын ф актор аш ы қ дауы сты ларды ң аш ы қ буында тұруы ( б а /м а ) болып табылады. Ал егер ол дау- ысты дыбыс жабық буында тұрса, оның ұзақты- лы ғы ш ұғыл кемиді ( бас/пақ). Соны мен қатар сөздегі дауыстылардың ұзақты лығы сол сөздегі буынның санына кері пропорциялы болады, яғни неғұрлы м буы нны ң саны көп болса, соғұрлы м олардың ұзақтылығы кемиді. Мысалы, мына екі сөздің ұзақты лы ғы н салыстырып қарауға бола- ды: ба/ла - б а /л а /л а р /ға . Бұл екі буынды және төрт буынды сөздердің ұзақтылығы бір-бірінен көп ал ш ақ емес. Бір си н тагм ан ы ң іш індегі сөздердің ұзақты лы ғы на әсер ететін тағы бір ф актор - сол синтагм адағы сөздердің біріне түсетін ой екпіні, дәлірек айтқанда сөздердің біреуінің акценттелуі. Ондай ой екпіні түскен, акценттелген сөз ең мол ұзақты лы ққа ие бола- ды. Сөздегі, синтагм адағы , сөйлемдегі, я ғн и синтаксистік сегменттегі ұзақтылықтардың бәрі жи- налып келіп жалпы сөйлеу тілінің қ а р қ ы н ы н бейнелеуге қатысады. Қарқынның өзіне тән лин- гвистикалық мәні бар. Сөйлеу тілінің қарқынына қарап, өндағы мазмұнның қандай екенін, яғн и мағынасы зор ма, немесе шамалы ма, соны анық- тауға болады. М ысалы, мазмұны зор инф орма- ция м азм ұны болмаш ы и н ф орм ац и ям ен са- лы сты рғанда баяу да салмақты қарқы н м ен ай- тылады. К ез келген ситуациядағы м әні мен қажетгілігі шамалы нәрсемен салыстырғанда, мәні зор, өзі қажетті, жаңа нәрсе уақытты да, еңбекті де көбірек керек ететін әдеттегі универсалды ж ағ- дайды алға тартуға бөлады. Хабарлы сөйлем мен бұйрықты сөйлемнің қ а р қ ы н ы н салы сты ры п қ а р а са қ , б ұй ры қты сөйлем баяу да салмақты айтылады. Оның себебі бұйырушы өз сөзінің тыңдаушыға жетуімен ғана қанағатганбай, өның өрындалуын да керек етеді. Лепті сөйлемдер де баяулау қарқы нм ен сөзы- л ы ң қ ы ай ты л ад ы . С ө й л ем д ер д ің қ а р қ ы н ы өлардың көммуникативтіктүрлерімен, мазмұны- мен және эм өциялы қ реңкімен тығыз байланыс- ты. М ысалы, қуаныш ты, ашулы ж ағдайда өл жылдамдаса, ал депрессия жағдайында немесе салтанатты жағдайда баяулайды. И н т ө н а ц и я н ы ң м а ң ы з д ы д а б е л г іл і көм пөнентінің бірі - п а у з а. Сөз ағы сы нда бөлатын кідірісті пауза дейді. Пауза мағы насы - на қарай ф изиөлөгиялы қ, эмөциялық, лы қ, интеллектілік деген түрлерге бөл ін ед і. Па- узаның лингвистикалы қ функциясы дегеніміз, өны ң бір бүтін мәтінді ф разаларға, синтагма, |