ИНТОНАЦИЯ С өйлем нің сөйлем болып құралуындағы инто-
нац ияны ң м аңы зы зор, оны сойлем түзудегі
тұрақты грам м атикалы қ құралдардың бірі деп
есептейді.
Сөйлемді түзуде, ажыратуда басқа да жалпы
грамматикалық құралдардың бар екенін (мыса-
лы, сұрау есімдігі, сөйлемдегі сөздердің орны,
шылау сөздер т.б.), бірақ олардың барлық тілде
біркелкі тұрақты еместігін де ескеру керек.
И нтонацияны ң екінші - жеке ком муника-
тивтік типтерді ажырату функциясы - сейлемнің
актуальды мүшеленуіне қатысады. И нтонация-
ның бұл ф унциясы бір сөйлемнің ғана құра-
мында қаралады. Мысалы:
Ерке балалар//ж үм ы ска шыдамсыз деген
сейлем Ерке балалар қандай болады? деген
сұраққа жауап беріп тұр. Ал
Ж үмыска шыдам- сы з//ерке балалар деген сөйлем Ж ұм ы сқа ш ы-
дамсыз кім? деген сұраққа жауап береді.
Бұл сойлемдердегі екі синтагманың біріншісі
- белгілі инф орм ацияға ие
тема да, екіншісі -
енді білуге тиіс жаңа информацияны білдіруші
рема болады. Реманың құрамындағы сұраққа тура
жауап беретін соз акценттеліп, мол интенсивтілік
және ұзақтылықпен ерекшеленеді. Сөйлеудің ак-
туальды мүшеленуінде создердің орын тәртібі мен
интонациясы зор рол атқарады.
И нтонацияны ң үшінші ф ункциясы на маз-
м ұ н н ы ң ер екш ел іктер ін аж ы ратуы ж атады .
Сойлемнің жалпы коммуникативтік м ағы насы -
на интонация арқылы басқа үстеме мағына, яғни
қосы м ш а м ағы на берілуі мүмкін. Олар мазмұ-
н ы н а қ а р а й , с а н а м а л а у
и н т о н а ц и я с ы ,
қарсылықты интонациясы, біріктіру, жалғастыру
интонациясы, қыстырма соз, сойлем интонация-
сы болып болінеді. Мысалы:
А б а й ,// Б ір ж а н,// Ербол,//Әйгерімдер тысқа шығып//оларды аттан- дырды. Сол сәт т е,//неге екенін ка й д а м ,//М ен- деш есіме түсті. Біз сырпща ш ы ғайы к,//бірак үзап кетпейік. И н т о н а ц и я н ы ң т о р т ін ш і ф у н к ц и я с ы
мәтіндегі сойлемдерді бір-бірінен ажыратып,
олардың жігін белгілейді. И нтонацияны ң бұл
қызметінің маңызы қазіргі замандағы оркендеген
радио мен теледидардан сөйлеушілердің сөйлем
түрлерін дұрыс м әнерлеп, олардың жіктерін
ажыратып, создерін аны қ айтуында мәні зор.
Интонация ғана сойлемді синтагмаларға бөліп,
оның ішіндегі создерді мағынасына қарай әрбір
сойлем мүшелерінің айналасына топтастырады.
Сойлемдегі пауза арқылы бір болек топтасатын
сөздердің қай синтагмаға жататындығын, яғн и
ол сөйлемді аяқтайтын соңғы синтагма ма, әлде
олай емес пе - осы ны ң бәрін тек интонация
арқылы ғана білуге болады. Мысалы:
Жаңа оқу ж ылында//70 мыңнан аса мектеп т үлект ері// бастауыш және орта кэсіптік білім беру орын- дарында//бюджеттік негізде//оқуларын ж алға- стыра алады.//Жаңа заманға сай//мамандық алу үш ін//оқу орындарына//қүжаттар қабы лдау// аяқталып келеді. Интонацияның бесінші функциясы, әр түрлі
- эм оц и яларды ай қы н д ау болы п табылады.
Сөйлемнің коммуникативтік мағынасымен бірге
эмоциялы қ-экспрессивтік түрлерін анықтайды.
Бұл функция адамдардың түрлі ой-сезімін, оның
құбылуын, өзгеруін білдіреді. Кейде сойлемнің
реңкі ғана озгеріп қойм ай, оны ң негізгі м ағы -
насы да озгеріп кетуі әбден мүмкін. Мысалы,
Мен сізді жақсы білемін деген сойлем эр түрлі
м ағы наға ие болуы мүмкін. Бұл сойлем жағым-
ды, котеріңкі эуенмен, қуаныш сезімді интона-
циямен айтылса, ол дұрыс ж ай-күйді білдіреді
де, ал ж ағымсыз, томен, созылыңқы интонаци-
ямен ерекшеленсе, ол кекесін, жағымсыз мағы-
наға ие болады. С ондай-ақ, интонация сойлеп
тұрған адамның хал-ахуалы мен оның айтылып
тұрған ойға, ж ағдай ға қалай қарайтынын да
білдіреді. Мысалы, сойлеушінің айтылған ойды,
ж ағд ай ды қ о л д а й ты н -қ о л д ам а й ты н ы , о ған
қ у а н ы ш - р е н іш п е н , не м ы с қ ы л с е з ім м е н
қарайты ны и н тон ац и я арқы лы анықталады.
И н то н ац и я н ы ң бұл ролі тілдегі м одальды қ
категориясымен шектесіп жатыр.
Өзара тығыз байланысты болып келетін ин-
тонацияның функцияларын ешқашан бір-бірінен
ажыратып, болек қарауға болмайды. Сойлеушінің
алдына қойған мақсаттарына қарай, сойлемдегі
и н то н а ц и я ф у н к ц и я с ы н ы ң қолданы луы да
түрленіп тұрады. Ол кейде жай хабарлы комму-
никативті мағынаны білдірсе, кейде хабарға үсте-
ме эмоциональды мағынаны, ал кейде фактылар
туралы айтылған ойлардың мағы налы қ ақиқат-
ты ғы ны ң бір-бірімен сэйкестігін, тағы да басқа
сезімге, түйсікке байланысты ф акторлары н ай-
қ ы н д а п тұ р а д ы . С о н ы м е н , и н т о н а ц и я н ы
с о й л е м д е р д ің т ү р л е р ін т ү з у д е о л а р д ы ң
си н та гм ал а р ы н а ж ы р аты п , соз тізб ектерін
синтаксистік қы зметі мен м азмұнына қарай
топтастырып түсінікті ететін, түйіндеп айтқан-
да, сойлем дерді адам ^ о ғ а м ы н ы ң қаты н ас
құралына айналдырып, адамдардың бір-бірімен
түсінісуін қамтамасыз ететін негізгі құралдардың
бірі деп санауға болады.