ИНТОНАЦИЯНЫҢ КОМПОИЕНТТЕРІ 1 1 1 ырғақты топ, сөздерге бөлуі ғана болып қой-
м ай , с о н ы м е н бір ге и н т о н а ц и я н ы ң б а с қ а
компоненттерімен қосылып сөйлемдердің түрлі
м а з м ұ н д ы қ ,
э м о и и я л ы қ
т .б .
қ а р ы м -
қаты настары н аны қтауға қатысуы деп айтуға
болады . П а у за н ы ң м өлш ері сөйлеу тіл ін ің
қарқынымен байланысты. Әдетте оның мөлшері
сойлеу қарқы ны мен тура пропорциялы болады.
Ф раза мен синтагм аны ң паузалары создердің
арасындағы паузалардан көлемдірек болады. Пау-
заның қай тілде болса да, сөйлем мүшелерін және
сөздердің ф ункциялары н анықтауда мәні зор.
Сөйлеу тіліндегі интонацияны ң паузасын
синтаксистік сегменггердің арасында пайда бо-
лып, тоналды контурды шұғыл өзгертетін ал-
дамш ы пауза делінетін кейбір акусти калы қ
компоненттерден ажырату керек.
Сойлеу тілінде интонацияның нағыз пауза-
сы мен алдамшы паузасынан да басқа хезитация-
л ы қ во к ал д ан ған кідірістер кездеседі. Олар
сөйлеуш інің алды ңғы фразадан кейін келетін
фразаны ойлауы үшін, немесе ол ф разан ы ң
нэтижесін байқауы үшін қажет. Мұндай вокал-
данған кідірістердің просодиканың семиология-
лы қ ф ункциясы на байланыстылығы дәлелден-
ген. Егер вокалданған кідірістің тоны төмен бол-
са, ол келісушілікті, ал жоғарыдан кенет төмен
түссе, ол эм оциялы қ дэрменсіздік келісімді, ке-
рісінше төменнен жоғарьшаса, - сұрақ пайда бол-
ғанын білдіреді.
Интонация компонентінің бірі
и н т е н с и в- т і л і к. И нтенсивтілік басқа компоненттермен
бірігіп қана мазмұнға ие болады. Интенсивтілік
кобінесе дыбыстардың негізгі тон жиілігімен
қосылып, сөйлемдегі сәздердің акценттелуіне
қаты сады . Сөйлем дегі сөз тізбектерін ің бір
сегментін акценттеу керек болса, сөйлеуші сол
жердегі интенсивтілікті күшейтіп үдетеді. Бірақ
интенсивтіліктің күшейтілгені құлаққа кобінесе
дауыстың қатты ш ы ққаны ндай болыгі естіледі.
Дауыстың қатты шығуы тек интенсивтілікпен
ғана емес, дауыстың негізгі тоны котерілуімен
де б а й л а н ы с т ы . Д а у ы с т ы д ы б ы с т а р д ы ң
интенсивтілігінің абсолюттік мәніне олардың
артикуляциялы қ ерекшеліктері де әсер етеді.
Қысаң дауысты дыбыстармен салы стырғанда
аш ық дауысты дыбыстардың интенсивтілігі мол
екені экспериментті эдіспен дэлелденген.
Интенсивтілікке эсер ететін екінші фактор
- дауысты дыбысты ң синтаксистік сегменттегі
орны. Сойлем нің эр түрлі синтагмаларындағы
интенсивтііікті зерттеу барысында мынадай жағ-
дай анықталды. М ысалы, синтагманы ң аяғы н -
дағы дауыстылардың ингенсивтілігі оның басын-
д а ғ ы д а у ы с т ы л а р д ы ң и н т е н с и в т іл іг ім е н
салыстырғанда кем екені байқалады. Дауыстылар
неғұрлым синтагманы ң аяғы н а ж ақы н тұрса,
оны ң интенсивтілігі соғұрлым азая түседі. Бұл
ж ағд ай сөйлем дегі и н тен си втіл іктің жалпы
контурының эдетте жоғарыдан томендейтінін
корсетеді. Егерде сол жалпы контурдың сызы-
ғында акценттелген сөздер болса, олар сонымен
б а й л а н ы ст ы к ү ш е й е д і. С о н д ы қ т а н с о зд ің
акценттелуі мен интенсивтілігінің арасында ты-
ғыз байланыс бар. Әдетте, логикалы қ акцент-
телген сөздің интенсивтілігі де мол болады. Бірақ
создің логикалық акценттелуін интенсивтілік қана
корсетпейді, м ұны ң б асқа да ф он ети кал ы қ
тэсіідері бар. Оларға тонның котерілуі мен ұзақ-
ты лы қ та жатады.
Сонымен сойлемдердің немесе қаңдай да бір
синтаксистік сегменттер интонациясынын дина-
м и к а л ы қ
к о н т у р ы
с о л
с и н т а к с и с т ік
конструкцияның мазмұндық салмағы жонінде де
хабар бере алатыны аны қ. М ысалы, сойлемдегі
қыстырма сегменттердің ди нам икалы қ деңгейі
төмендеу жэне бірсыдырғы болуы сол сегменттің
сем антикалы қ салм ағы н ы ң негізгі м ағы наға
қосымш а ғана қызметін білдіреді. Мысалы:
Сол кезде, неге екенін кім білсін, оныц жайдан жай жылағысы келді. Сөйлемнің интенсивтілігінің молаюы оның
жалпы эмоциялық бояуының қоюлануымен тура
пропорциялы болады. Адамның көңіліне жағым-
ды эсер ететін, көңілін котеретін эмөция эрқашан
интонацияның интенсивтілігінің котеріңкі жэне
мол болуымен сипатталады да, ал көңілге жа-
ғымсыз, адамның ұнжырғасын түсіретін эмоция
и н т о н а ц и я н ы ң и н т е н с и в т іл іг і м ен ж алпы
деңгейінің төмендеуімен сипатталады. Әдетте,
бұйрықты сөйлем мен лепті сөйлемнің интөна-
циясыны ң интенсивтілігі мен жалпы деңгейінің
кәтеріңкі болатыны белгілі. Әсіресе біріншісіндегі
б ұ й ы р у а к т ы с ы н е ғ ұ р л ы м к ү ш т і б о л с а ,
интенсивтілігі соғұрлым жоғары болады.
Э к сп ери м ен тті-ф он ети кал ы қ еңбектерде
жиірек қолданылатын интонацияның динамика-
лықөлшемдері көбінесе интенсивтіліктің деңгейі,
и н т е н с и в т іл ік т ің
д и а п а з ө н ы
ж э н е
интенсивтіліктің ең жөғары мэні ретінде үш жақ-
ты қарастырылады.
И н т о н а ц и я к о м п о н е н т т е р і н і ң бірі
т е м б р деп аталады. Тембр адамның әр түрлі
коңіл-күйін, эмоциясы н білдіретін интонаш ія-