П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


 - с у р е т . Екі м үш елі, екі синтагмадан түраты н



Pdf көрінісі
бет179/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   175   176   177   178   179   180   181   182   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

3 - с у р е т . Екі м үш елі, екі синтагмадан түраты н
хабарлы сой лем н ің интонациялы қ сызыгы
С оны мен, хабарлы сөйлемнің бір мүшелісі 
тиянақты бір интонем амен сипатталса, ал екі 
м үш елісінің бірінш і ком п о н ен ті ти я н ақ сы з 
интонема, екінші компоненті тиянақты интонема 
арқылы айтылады.
8.5.2. Сұраулы сойлемнің интонациялық 
ерекшеліктері
С ұ р ау л ы с ө й л е м д е р о ғ а н қ о й ы л а т ы н
сұрақтардың мазмұнына қарай әр түрлі болады: 
аш ы қ сұрақ (тура сұрақ), күмәнді сұрақ, қарсы 
сұрақ, риторикалық сұрақ.
С ұраул ы с ө й л ем д ер д ің т ү р -т ү р л е р ін ің
и н т о н а ц и я л ы қ е р е к ш е л ік т е р і о л а р д ы ң
м азмұнымен және жасалу әдістерімен ты ғы з 
байланысты.
1. Ашық сұрақ көбінесе біреудің я бірдеменің 
жайынан хабар алу үшін, я оның бар-жоқтығын 
білу үшін диалогтарда қолданылады. М ұндайда 
сойлеуші тыңдауышыдан жауап күтеді: 
Аман-есен
оралдың ба? - Ш үкір (Нүрпейісов). Кім болып
істейсің? - Ревизормын. (Ә лімқүлов) Атың кім ?
- Қайырғали (Мүсірепов). Соғыста ең қауіпті
нәрсе не ? - Паника, қазақшалап айтқанда - ала
үрей (Ана тілі). Астықтың өнімі қалай? - Жаман
емес ( Қазак әдебиеті). Жақсы хабар бар м а ?- Бар
(Мүстафин).
2.
Күмәнді сұрақ. Белгісіз, күмәнді жағдайды 
аны қтау үшін қойылады. М ұндай әрі сұраулы, 
әрі күмәнді сөйлемдердің баяндауыш тарының 
құрам ы нда 
м а /м е , ба/бе
сияқты шылаулармен 
қатар 
екен, шығар, ау,
эдеген шылаулар болады. 
Сол ж аққа м ен де барсам ба екен? Мына мың
болғыр бой бермей кетер м е екен? (Сланов). Ол
к ел е а лм а й қ а л ға н ғой, ә? М үм кін, біздің
тексіздігіміз де осыдан басталған шығар? (Ана
тілі). Ж алғы з басты болсаңыз жан бағарсыз, ал
бала-іиағаңызға ол табысыңыз да жете қояр м а
екен ? ( Қазақ әдебиеті). Ол бүгін келер м е екен ?
3. Қарсы сұрақ. Кейде сұраулы сөйлемдерге 
тура жауап берілмей, сұраққа сұрақ түрінде 
қолданы лған жауап қарсы сұрақты білдіреді. 
Біздің ауылға барасың ғой, қызым ? - Бармағанда
қайтем ? ( Сәрсенбаев). Сен балаң болуын тілейсің
бе? - Баланың керегі не? Біреуге өлтірткізуүшін
бе? (Жүмабаев). Сонда ол не дейді? - Шынымен
солай деді м е? (Сонда).
4.
Р и тори калы қ сұрақ. К ейбір сұраулы 
сөйлемдер жауап күту мақсатымен айтылмай, 
б ірд ең ен ің ж ай ы н хабарлау м ақсаты м ен де 
айты лады. Риторикалы қ сұраулы сөйлемдер 
көркем әдебиетте жиі қолданылады.
Кеіи, тэңірім, болса сөзім пендеіиілік,
Мінекей, айқын зүлым, қайда эділдік?
Соніиама кең рақметтен қүр тастайтын,
Баласы алты алаштың

біз не қылдық?
Бір жауыз сөндірмек пе элде нүрын?
Үстіңе кигізбек пе қара қүрым ?
Жоқ элде қазіргімен жүмысың жоқ,
Қ айғы ға түсіре м е өткен күнің?
(Жүмабаев).


Экспериментті зерттеулерге сүйене отырып, 
(ма/ме, ба/бе, па/пе) шылаулар арқылы жасалған 
аш ы қ сұраулы сөйлем дердің и н тон ац и ясы н
қарасақ, негізгі тонны ң сол шылау ж алғаны п, 
м ағы налы қ өзек болып тұрған баяндауыш қа 
дейін көтерілумен қатар оны ң тон жиілігі мен 
и н т е н с и в т іл іг ін ің де б ір ш а м а м о л а я т ы н ы
б а й қ а л а д ы . С ө й л е м н ің басы м ен с о ң ы н а
қарағанда, оның ортасындағы сөз буындарының 
а й т ы л у қ а р қ ы н ы ж ы л д а м ы р а қ б о л а д ы . 
Шылаулар арқылы жасалған сұраулы сөйлемдер 
көбінесе интонацияны ң негізгі тон жиілігінің 
ор таш а р еги стр ін де орта и н те н с и в тіл ік п е н
айтылады (
4 - с у р е т ).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   175   176   177   178   179   180   181   182   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет