ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-КОММУНИКАТИВТІК ТҮРЛЕРІНІҢ ИНТОНАЦИЯСЫ П 5 Соны мен, интонацияны ң тоны , ұзақтылы-
ғ ы , и н т е н с и в т іл іг і, тем б р і т а ғ ы да б асқ а
к о м п о н е н т т е р ін ің қ а с и е т т е р і с ө й л е м н ің
коммуникативтік, эм оциялы қ м ағы насы на зор
әсер етіп, оны озгертіп және түрлі реңкке бояп
отырады.
8 .5 . Ж А Й С Ө Й Л Е М Н І Ң Қ Ұ Р Ы Л Ы М Д Ы Қ - К О М М У Н И К А Т И В Т ІК Т Ү Р Л Е Р ІН ІҢ И Н Т О Н А Ц И Я С Ы Ж ай сойлемдер айтылу мақсаты на қарай
т ө р т к е б о л ін е д і. О лар: х а б ар л ы , сұр ау лы ,
б ұ й р ы қ т ы ж ә н е л е п т і с ө й л е м д е р . Б ұл
сөйлемдердің құры лы мды қ ерекш еліктерімен
қ а т а р , о л а р д ы ң б ір - б ір і н е ұ қ с а м а й т ы н
интонациялы қ көріністері де бар.
8.5.1. Хабарлы сойлемнің интонациялық ерекшеліктері Қазақ тілінде де басқа тілдер сияқты хабарлы
сөйлемдер (Л.Щербаның пайымдауына сүйенсек)
бір мүшелі және екі мүшелі болып екіге бөлінеді.
Бір мүшелі хабарлы сөйлем қанш а синтагмадан
т ұ р с а д а , іш к і м а з м ұ н ы н д а л о г и к а л ы қ
қ а й ш ы л ы ғ ы ж о қ , бір тұтас с е м а н т и к а л ы қ ,
интонациялық бірлік құрайды. Мысалы:
Демалыс күні еді (Мұстафин). Қара казан үиі жерден к ұ р ы л ға н ( Сонда). Бәрі орындарынан тұра бастады (Әуезов). Күн ұясына кіріп бара жатыр (М ұст аф ин). Тары эңгім есі ұ за к ка созылды ( Сонда). Күн кызыл арай шатырынан жаңа ғана шыға бастады ( Сонда). К е л тір іл ге н м ы с ал д а р д ы ң б әр і д е р л ік
тұрлаулы мүшелері түгел, екі құрамды бір мүшелі
хабарлы сөйлемдер. Бұлардың интонациялы қ
әуені басында аздап көтеріліп, негізгі тон жиілігі
сөйлемнің мағы налы қ өзегінде молайып барып,
содан кейін ж айбарақат төм ен түсіп барып
тынады. Бір мүшелі хабарлы сөйлемдер көбінесе
орта тоналды регистрде айтылады да, тоналды
д и ап азон ы мен интервалы ш амалы болады.
Ә у е н н ің с ө й л е м с о ң ы н д а б ә с е ң д е у і де
интенсивтіліктің азайып минималды мәнге ие
болуымен байланысты. Интенсивтілік пен негізгі
тон ж иілігінің сы зы ғы да өзара бір-бірім ен
пропорционалды болады. Бір мүшелі хабарлы
с о й л е м д е р
о р т а ш а
и н т е н с и в т іл ік п е н
ерекш еленеді. Мұндай сойлемдердің аяғы н а
қ а р а й
қ а р қ ы н н ы ң
ж ы л д а м д а у ы
м ен
ұзақтылықтың сәл ғана молаюы байқалады. Ой
екпіні түскен сөз басқа сөздермен салыстырғанда
молырақ ұзақты лықпен айтылады. С ойлемнің
айтылу қарқы ны олардың көлеміне қатысты.
Сөйлем қарқы н ы н ы ң жылдамдығы - буындар
санының көбеюімен байланысты
(1-сурет ).
