ИНТОНАЦИЯ дауы ш ы ны ң айты лу ұзақты лы ғы басы м ы рақ
және ж оғары рақ келетін жеңіл тонда орнектесе,
онда сөйлемнің эмоциялы қ мағынасы көтеріңкі
болып, мақтаныш ты, қуанышты білдіреді. Я ғни
“ол бұры нғы дай мектеп оқуш ысы емес, енді
оны ң студент” екенін, есейіп,
бұры нғы дан
жоғары мәртебеге ие болғанын білдіреді. Ал егер
Ол - студент деген сөйлем тоны төм ен , бас-
т а у ы ш ы м е н б а я н д а у ы ш ы н ы ң а й т ы л у ы
ұзағырақ, тембрі мысқылды интонациям ен ай-
тылса, онда оны ң, яғн и субъектінің нақты ж ағ-
дайда студент болғаны оры нсы з (студенттікке
лайы қ емес) екенін корсетеді.
Енді ж оғары дағы сөйлемнен өзгеше
Ол с т у д е н т // сабаққа келмей жүр (5-УГ не Ы-УГ)
деген с о й л е м н ің ай ты лу и н т о н а ц и я с ы н ы ң
ерекшеліктерін қарап көрейік. Бұл екі ы рғақтық
топтан, яғн и екі синтагмадан құры лған, баста-
уышы мен баяндауышы паузамен бөлініп, бас-
тауыш тобы болып тұрған сөз тіркесінің
Ол сту- дент (есімдік
ол - аны қтауы ш , зат есім
студент - анықталуш ы сөз) айтылу ұзақты лы ғы , жалаң
сөйлем нің
Ол деген ж алғы з созден болған бас-
тауышының айтылу ұзақтылығымен барабар ке-
летін сөйлем болады. Сөйлемнің жалпы интона-
циясы н алып қар асақ, екі ы рғақты топты ң
арасы ндағы паузасы тым қы сқа, шамалы ғана
болады. С ондай-ақ, баяндауыш болып тұрған
екінші ы рғақты топтың басы мен бастауыш бо-
лып тұрған ы рғақты топтың соңы бір тоналды
деңгейде беріліп, баяндауыш болып тұрған ыр-
ғақты топ соңы на қарай төмендегенмен, бас
жағы акценттеліп ны қ айтылып тұр. Келтірілген
сөйлемнің интонациялы қ сызы ғы оның жалпы
коммуникативтік мағынасының кінәлаушылықты
білдіріп тұрғанын көрсетеді.
Ол студент / / сабаққа келе алм ай жүр де-
ген сөйлемнің екі ырғақты тобының арасындағы
паузасы алды ңғы сөйлем м ен салы сты рғанда
ұзағы рақ, ал осы алды ңғы сөйлемдегідей үш
сөзден емес, торт сөзден тұратын баяндауыш то-
бының айтылу ұзақтылығы - алдыңғы сөйлемнің
баяндауышымен бірдей берілген жэне көтеріңкі
айтылып акценттелген сөз сөйлемнің аяғы н а
жақын орналасқан. Бұл сөйлемнің интонация-
сының м ағы насы аяу, есіркеуді білдіреді
икеле алмай жүр ”. Сонымен, интонация компоненттері әртүрлі
коммуникативтік, эм оциялы қ м азм ұнға ие бо-
лып, сөйлем ішінде озара қаты настарға түсіп,
сөйлем нің ж алпы м азм ұны мен эм о ц и ял ы қ
реңкін түрлендіруде айрықш а қызмет атқарады.
Қазақ тілінде бастауышы мен баяндауышы
сөйлемнің
предикативті озегін құратын екі
құрамды сөйлемдермен қатар бір ғана тұрлаулы
мүшесі бар, я ғн и не бастауыштан, не баянда-
уыштан ғана тұратын бір құрамды сөйлемдер де
бар екені белгілі. Олар баяндауыш құрам ы нан
болатын ж ақсы з сөйлем , ж алпы лам а ж ақты
сөйлем дейтіндер жэне бастауыштан ған а (бас-
тауыш құрам ы нан) тұратын атаулы сөйлемдер.
Егер де олар жеке есім создерден, не есімге ба-
ғы ны ш ты сөз тіркестерінен болып айры қш а
сөйлемдік интонациямен айтылса, атаулы сөйлем
болады. Мысалы:
Көктем. Көкорай шалғын. Сайраған қүстар. Бұлар “ 5 ” не “ Ы” деген
формуламен жазылады. Атаулы сөйлемдер эдет-
те осы шақта тұрып, айналада, өмірде қазіргі
с и т у а ц и я д а б о л ы п ж а т қ а н
о б ъ е к т и в т і
құбылыстарды атайды. Бұл атаулы сөйлемдерді
сойлем қатарына қосып тұрған жалпы сейлемнің
үш белгісінің бірі болып табылатын интонация
ғана.
С оңғы кезде атаулы сойлемнің тағы бір түрі
деп вокативті сойлемдер айтылып жүр. Вокативті
сөйлем деп озіне ғана тән тоны, ұзақты лығы,
акценттелуі бар айры қш а интонациям ен айты-
латын, екі ара сойлеушілерге ғана белгілі, ерекше
предикативті маңызы бар, қаратпа сездерді ай-
тады. Мысалы, анасы баласына қарап:
Бүл істеп т үрған ісің дүрыс емес деп, қанша айтамын де-
ген сөйлемді жалғыз ғана ерекше интонациямен
айты лған
Б а -а -ла -а м ! деген қаратпа сөзбен-ақ
білдіреді. Бұл жерде
Балам! - деген қаратпа соз
жоғарыда аталған компоненттерімен бірге айрық-
ша интонация арқылы сойлем деңгейіне котеріліп,
сойлем мазмұнына ие болып тұр.
М ұндағы интонация компоненттерінің ролі
мен корінісі - баса атап кететін жайттардың бірі:
Балам деген вокативті сойлем болып тұрған
сөздің эр буынының айтылу ерекшелігінің мэні
зор, бірінші буын котеріңкі тонмен интенсивті
айтылса, екінш і буын н ы қ акценттеліп созы-
лы ңқы айтылып барып тоқтайды.
Қ азақ тілінде бастауышы ж оқ, жалғыз ба-
яндауыштан тұратын бір құрамды сойлемдер де
бар. Мысалға жалғыз етістіктен тұратын сойлемді
алып қарайық:
Білеміз (құрылымдық схемасы
\Т (р1) деген сойлем (ешбір озгеріссіз) интонация-
сына қарай түрлі м ағы наға ие болуы мүмкін.
Мысалы, бұл сойлем жай, саябырлы орта деңгейлі
тонмен айтылса, хабарлы жай сойлем б о л ад ы .'
Ал ж оғары , жеңіл тембрлі, ж арқы н тонмен ай-
ты лса, қуаны ш ты , ри заш ы лы қты білдіретін
сойлем болады. Егер де бұл сойлем созылыңқы,
ұзағырақ, томен тонды, зілді тембрмен айтылса,
онда жақтырмағандықты, кекесінді, мысқылды
білдіреді: “Сенің немесе оның кім екенін білеміз”
деген сияқты мағынада қолданылады.