П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет176/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   172   173   174   175   176   177   178   179   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ИНТОНАЦИЯ
дауы ш ы ны ң айты лу ұзақты лы ғы басы м ы рақ 
және ж оғары рақ келетін жеңіл тонда орнектесе, 
онда сөйлемнің эмоциялы қ мағынасы көтеріңкі 
болып, мақтаныш ты, қуанышты білдіреді. Я ғни 
“ол бұры нғы дай мектеп оқуш ысы емес, енді 
оны ң студент” екенін, есейіп, 
бұры нғы дан 
жоғары мәртебеге ие болғанын білдіреді. Ал егер 
Ол - студент
деген сөйлем тоны төм ен , бас- 
т а у ы ш ы м е н б а я н д а у ы ш ы н ы ң а й т ы л у ы
ұзағырақ, тембрі мысқылды интонациям ен ай- 
тылса, онда оны ң, яғн и субъектінің нақты ж ағ- 
дайда студент болғаны оры нсы з (студенттікке 
лайы қ емес) екенін корсетеді.
Енді ж оғары дағы сөйлемнен өзгеше 
Ол
с т у д е н т // сабаққа келмей жүр
(5-УГ не Ы-УГ) 
деген с о й л е м н ің ай ты лу и н т о н а ц и я с ы н ы ң
ерекшеліктерін қарап көрейік. Бұл екі ы рғақтық 
топтан, яғн и екі синтагмадан құры лған, баста- 
уышы мен баяндауышы паузамен бөлініп, бас- 
тауыш тобы болып тұрған сөз тіркесінің 
Ол сту-
дент
(есімдік 
ол
- аны қтауы ш , зат есім 
студент
- анықталуш ы сөз) айтылу ұзақты лы ғы , жалаң 
сөйлем нің 
Ол
деген ж алғы з созден болған бас- 
тауышының айтылу ұзақтылығымен барабар ке- 
летін сөйлем болады. Сөйлемнің жалпы интона- 
циясы н алып қар асақ, екі ы рғақты топты ң 
арасы ндағы паузасы тым қы сқа, шамалы ғана 
болады. С ондай-ақ, баяндауыш болып тұрған 
екінші ы рғақты топтың басы мен бастауыш бо- 
лып тұрған ы рғақты топтың соңы бір тоналды 
деңгейде беріліп, баяндауыш болып тұрған ыр- 
ғақты топ соңы на қарай төмендегенмен, бас 
жағы акценттеліп ны қ айтылып тұр. Келтірілген 
сөйлемнің интонациялы қ сызы ғы оның жалпы 
коммуникативтік мағынасының кінәлаушылықты 
білдіріп тұрғанын көрсетеді.
Ол студент / / сабаққа келе алм ай жүр
де- 
ген сөйлемнің екі ырғақты тобының арасындағы 
паузасы алды ңғы сөйлем м ен салы сты рғанда 
ұзағы рақ, ал осы алды ңғы сөйлемдегідей үш 
сөзден емес, торт сөзден тұратын баяндауыш то- 
бының айтылу ұзақтылығы - алдыңғы сөйлемнің 
баяндауышымен бірдей берілген жэне көтеріңкі 
айтылып акценттелген сөз сөйлемнің аяғы н а 
жақын орналасқан. Бұл сөйлемнің интонация- 
сының м ағы насы аяу, есіркеуді білдіреді 
икеле
алмай жүр ”.
Сонымен, интонация компоненттері әртүрлі 
коммуникативтік, эм оциялы қ м азм ұнға ие бо- 
лып, сөйлем ішінде озара қаты настарға түсіп, 
сөйлем нің ж алпы м азм ұны мен эм о ц и ял ы қ 
реңкін түрлендіруде айрықш а қызмет атқарады.
Қазақ тілінде бастауышы мен баяндауышы 
сөйлемнің 
предикативті озегін құратын екі
құрамды сөйлемдермен қатар бір ғана тұрлаулы 
мүшесі бар, я ғн и не бастауыштан, не баянда- 
уыштан ғана тұратын бір құрамды сөйлемдер де 
бар екені белгілі. Олар баяндауыш құрам ы нан 
болатын ж ақсы з сөйлем , ж алпы лам а ж ақты
сөйлем дейтіндер жэне бастауыштан ған а (бас- 
тауыш құрам ы нан) тұратын атаулы сөйлемдер. 
Егер де олар жеке есім создерден, не есімге ба- 
ғы ны ш ты сөз тіркестерінен болып айры қш а 
сөйлемдік интонациямен айтылса, атаулы сөйлем 
болады. Мысалы: 
Көктем. Көкорай шалғын.
Сайраған қүстар.
Бұлар “ 5 ” не “ Ы” деген 
формуламен жазылады. Атаулы сөйлемдер эдет- 
те осы шақта тұрып, айналада, өмірде қазіргі 
с и т у а ц и я д а б о л ы п ж а т қ а н
о б ъ е к т и в т і 
құбылыстарды атайды. Бұл атаулы сөйлемдерді 
сойлем қатарына қосып тұрған жалпы сейлемнің 
үш белгісінің бірі болып табылатын интонация 
ғана.
С оңғы кезде атаулы сойлемнің тағы бір түрі 
деп вокативті сойлемдер айтылып жүр. Вокативті 
сөйлем деп озіне ғана тән тоны, ұзақты лығы
акценттелуі бар айры қш а интонациям ен айты- 
латын, екі ара сойлеушілерге ғана белгілі, ерекше 
предикативті маңызы бар, қаратпа сездерді ай- 
тады. Мысалы, анасы баласына қарап: 
Бүл істеп
т үрған ісің дүрыс емес деп, қанша айтамын
де- 
ген сөйлемді жалғыз ғана ерекше интонациямен 
айты лған
Б а -а -ла -а м !
деген қаратпа сөзбен-ақ 
білдіреді. Бұл жерде 
Балам! -
деген қаратпа соз 
жоғарыда аталған компоненттерімен бірге айрық- 
ша интонация арқылы сойлем деңгейіне котеріліп, 
сойлем мазмұнына ие болып тұр.
М ұндағы интонация компоненттерінің ролі 
мен корінісі - баса атап кететін жайттардың бірі: 
Балам
деген вокативті сойлем болып тұрған 
сөздің эр буынының айтылу ерекшелігінің мэні 
зор, бірінші буын котеріңкі тонмен интенсивті 
айтылса, екінш і буын н ы қ акценттеліп созы- 
лы ңқы айтылып барып тоқтайды.
Қ азақ тілінде бастауышы ж оқ, жалғыз ба- 
яндауыштан тұратын бір құрамды сойлемдер де 
бар. Мысалға жалғыз етістіктен тұратын сойлемді 
алып қарайық: 
Білеміз
(құрылымдық схемасы 
\Т (р1) деген сойлем (ешбір озгеріссіз) интонация- 
сына қарай түрлі м ағы наға ие болуы мүмкін. 
Мысалы, бұл сойлем жай, саябырлы орта деңгейлі 
тонмен айтылса, хабарлы жай сойлем б о л ад ы .' 
Ал ж оғары , жеңіл тембрлі, ж арқы н тонмен ай- 
ты лса, қуаны ш ты , ри заш ы лы қты білдіретін 
сойлем болады. Егер де бұл сойлем созылыңқы, 
ұзағырақ, томен тонды, зілді тембрмен айтылса, 
онда жақтырмағандықты, кекесінді, мысқылды 
білдіреді: “Сенің немесе оның кім екенін білеміз” 
деген сияқты мағынада қолданылады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   172   173   174   175   176   177   178   179   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет