қы лы ғы мен аяқталмағанын білдіреді де, ал ин-
тонацияны ң төмендейтін түрі - м азм ұнны ң ба-
сы ңқы лы ғы мен аяқталғанын көрсетеді.
Интонация мен синтаксиске қатысты басты
факторлардың бірі ретінде олардың сөйлемдегі
сөздердің озара қарым-қатынастары
мен байла-
нысу тәсілдерінде көрінетінін айтуға болады. Жай
сөйлемде болсын, құрмалас сөйлемде болсын
ин тонацияға әсер ететін, о н ы т ү р л е н д ір е т ін
ел еул і ф а к т о р л а р д ы ң б ір і - с и н т а к с и с т ік
бірліктердің бір-бірімен салаласты қ немесе са-
бақтастық қатынаста болуы.
С оны м ен, сөйлеу тіліндегі си н такси стік
конструкцияларды ң аяқтал ған -аяқтал м аған ы ,
о л а р д ы ң
п а у з а
а р қ ы л ы
б ө л ін у і,
о сы
кон струкцияларды ң и н то н ац и я сы н ы ң әуені,
қарқы ны , ұзақты лы ғы , тағы басқа компонент-
тер і о л а р д ы ң м а з м ұ н ы м е н
б а й л а н ы с т ы .
С интаксистік конструкция мен интонацияны ң
байланы стылығы н дэлелдейтін
сөйлеу тіліндегі
ең ш ағын үзіндЦсөз бөлігі) - синтагма. С и н таг-
ма барлы қ тілдерге тән и нтон ац и ялы қ-си н так-
систік универсалды құбылыс. Қай тілде болса
да, синтагма сөйлеу тіліндегі создердің мазмұ-
ны, олардың бір-бірімен л оги калы қ қатынасы
ж әне сөйлеуш інің ол қаты настарды пайымдап,
тұжырымдауы арқылы сипатталады. Интонация-
лы қ формаға ие болған әр синтагма пауза арқы-
лы болінеді де, бэрі қосылып бір сейлемде күрделі
интонациялық контурды сызады. Егер сөйлемдегі
сөз тіркестерінің синтаксистік мазмұны жеткілікті
болмаса, олар синтагма бола алмайды. М ыса-
лы:
Біз ертең ауы лға кетеміз.
Бұл сөйлем пау-
з а м е н б ө л у ге к е л м е й д і. Б ұ л с ө й л е м б ір
синтаксистік мазмұнға ие болып,
басы ңқылық-
ты біддіретін, бэсеңдеп барып аяқталаты н ин-
төнациям ен ерекш еленеді. Егер осы сөйлем ге
өндағы создердің м ағы насы на байланысты ке-
летін басқа сөздер қөсып, өның құрылымын ке-
ңейтсек, бұл құры лы мға жаңа сөздер өз мазмұ-
ны н да қөсаты н б ө л ға н д ы қ та н , сөйлем дегі
синтаксистік мазмұнның көлемі ұлғайып, бірне-
ше жеке синтагмаға жіктеліп, эр синтагма ездеріне
тән интөнациямен айтылатын бөлады. Мысалы:
Біз боріміз / / ертең сағат сегізде / / өзіміздің
ауы лға / / жаяу кетеміз.
Бұл - жөғарыда келтірілген бірінші мысал-
дан ж асалған жайылма сөйлемнің әр түрлі бай-
ланыстағы сәз тіркестерінен құралғ-ан бөліктері
эр қ а й с ы с ы
ж еке си н тагм а б ө л ы п , өларды ң
алдыңғылары бағы ны ңқы лы қты , аяқталмаған-
д ы қты білдіретін, өзінің ая қ ж ағы н а қарай
көтерілетін интөнациямен айтылса, ал сөңғысы
- баяндауыш құрамы басыңқылықты білдіретін,
аяқталаты н, бәсеңдейтін интөнациямен өрнек-
теледі.
Сонымен, көтерілетін интөнация сөйлемнің
басында, өртасында келетін синтагмаға тэн бөл-
са, бэсеңдейтін интөнация сөйлемнің сөңында
к е л е т ін с и н т а г м а ғ а тэ н б ө л ад ы . М ұ н д ай
сөйлемдегі синтаксистік мазмұнмен интөнация-
л ы қ
м азм ұнны ң бірдей, яғн и барабар бөлуын
синтагманың вариантсыз көнструкциясы дейді.
Қ а за қ т іл ін ің сан алуан с и н т а к с и с т ік -
көм муникативтік құрылымдарында интөнация
ж эне өны ң бірліктері мен көмпөненттері тиісті
өры н алы п, өлар өзара күрделі де эр түрлі
қатынастарға түседі. Интөнацияның қазақ тілінің
көнструктивті-синтаксистік, яғн и статикалық -
жазба түрінде де, көммуникативті-синтаксистік,
я ғ н и д и н а м и к а л ы қ - ауызш а түрінде де өз
көріністері мен белгілері бар жэне өлардың ала-
тын өрны ерекше екенін айту керек.
М ұны сөйлем нің жазба түрінде еш бір тех-
н и калы қ әдіссіз-ақ көзбен көріп,
құлақпен ес-
туге бөлады. Мысалы, бастауышы да, баяндауы-
шы да қөсымшасыз түбір сөздерден жасалған жай
сөйлемдердегі есім сөздердің бастауыштық - ба-
яндауыштық функциялары, өлардың сөйлемдегі
белгілі бір өрын тэртібімен ғана (бастауыш -
бірінші, баяндауыш - екінші) анықталмайды, ең
алдымен бұлардың сөйлем құрап тұрғанын жэне
оны ң бірінш ісі - бастауыш, екінш ісі - баяндау-
ыш болып тұрғаны н осы сөйлемге тэн интөна-
ц и я а н ы қ т а й д ы . М ы салы :
Ол - ст удент ,
(сөйлемнің құры лы м ды қ схемасы 5 -Р нем есе
М-ІЧ) деген сөйлемді алайық. Бұл сөйлемнің бас-
тауышы
(Ол)
мен баяндауышы
(студент)
пауза
арқы лы
екіге бөлініп, жай хабарлы сөйлемге
тән сөңы на қарай баяу төмендейтін көтеріңкі-
бэсең интөнациям ен айтылып тұр, сөнды қтан
да бұл екі сөзден тұратын жалаң сөйлем нің эр
мүшесі бір ы рғақты төпқа, синтагм аға теңеліп
тұрғаны анық. Осы сөйлемнің интонациясының
реңкі өзгертіліп айтылса, өл сөл күйінде тұрып,
ешбір құры лы мдық өзгеріссіз-ақ басқа эмөция-
лы қ м ағы н аға ие бөлады. М ысалы,
Ол - ст у
-
дент
деген сөйлемнің интөнациясын хабарлы жай
сөй лем н ің сөң ы н а қарай баяу төм ендейтін
көтеріңкі-бэсең түрінде емес, бастауышы мен
б а я н д а у ы ш ы а л ғ а ш қ ы д а ғ ы д а й п а у з а м е н
бөлінгенмен, бірақбаяндауышытөмендемей бас-
тауышпен бір деңгейде, жөғары; сөндай-ақ баян-