АЛҒЫ СӨЗ В.В .Радлов пен “К р аткая грам м ати ка казак-
к и р г и з с к о г о я з ы к а ” к іт а б ы н ы ң а в т о р ы
П .М .М елиоранскийді бүл “үш китке” қоспай,
ол екеуін м ладограмм атикалы қ концепциялар-
ды ң окілдерімен, ягни тілдің грамм атикалы қ
қүры лы сы ндагы қүбы лы старды кобінесе тари-
хи түрғыдан түсіндіруге бейім түратын, тілдік
единицаларды әдетте өзара тыгыз байланыста
емес, б ір-б ір ін ен бол ек алы п қарасты раты н
атомистік лингвистикамен байланыстыру себебі,
біздің ой ы м ы зш а, сірә осы жогарыда айты л-
ғандарда ж атқ ан болу керек (Тигсо1о§іа. К се-
м идесятилетию академ ика А .Н .К он он ова. Л .,
1976, С. 5,6.).
Бүл түрғы дан алғанда Ахмет Байтүрсы н-
үлы ны ң“Тіл - қүрал”* дейтін жалпы атпен 1913-
1915 жылдары ж арияланган “Дыбыс жүйесі мен
түрлері”, “Соз жүйесі мен түрлері” және “Сөйлем
жүйесі мен түрлері” атты зерттеулер сериясы н
өзінің жазылу мақсаты, міндеті жағынан да, қүры-
лымы мен мазмүн бүтіндігі, жүйе-желісі жөнінен
де бөлек, түбірімен мүлде жаңа сапалы еңбек
деуге болады. О ны ң үстіне бүл (П .М .М ели -
оранскийдің грамматикасына қарағанда) көлемі
жағынан да толы қ (240 бетке жуы қ). Қ азақ тілі
мүнда, жоғарыда айтқаны м ы здай, алғаш рет
өзінің бай төл материалы, бар болым-болмы сы
н е г із ін д е , ең б а с т ы с ы : б а с т а н а я қ
қ а з а қ менталитеті түргысынан қарастырылған. Оның
о сы н д ай ғы л ы м и те р е ң н егізд е ж а зы л ға н ,
біртүтас, мүлдем ж аңа мазмүнды, болек типті
грамм атика екенін түрколог ғалымдар қазір
орынды атап корсетуде.
А.Байтүрсынүлының сөз болып отырған осы
“Тіл - қүралы ” арқы лы түңғы ш қа за қ грамма-
тикасы ны ң ғылы ми негізі қаланғаны туралы
белгілі ғалым Ы рысалды Қ үсайы н былай деп
жазады. “Ахмет Б айтүрсы нүлы үш бөлімнен
түратын “Тіл -
қ у р а л ы м е н ”
қа за қ тілінің грам-
м атикасы ны ң ғылы ми негізделуі дәрежесін аз
уақыттың ішінде өзінен көп ғасырлар бүрын бас-
тау алып дамыған, ғылыми түрғыдан кемелден-
ген басқа тілдер грамматикаларының деңгейіне
жеткізді” (Үлттық рухтың үлы тіні, 363, 364 бет-
тер). Ал К .М үсаев А .Б ай түрсы н ү лы н ы ң тіл
қүрылымын түтас бір жүйе ретінде алып қарай-
тынын және оны ң бүл еңбегін жазуға жеткілікті
ғы лы м и д а й ы н д ы қ п е н ,
батыс ж әне орыс әдебиетін жете біліп барып кіріскенін, сондық-
тан да “Тіл - қүралды ң” тек қ азақ тілі үшін
емес, жалпы түркология көлемінде жогары ба-
ғаланатынын орынды атап көрсетеді. “АБайтүр-
сынүлының ғылым саласында көп оқып, батыс
әдебиетін, орыс әдебиетін жақсы білгендігі бар-
л ы қ еңбектерінде ай қы н көрініп түр... Тілдің
қүры лы м ы н зерттегенде “Дыбыс заңы ” , “Сөз
ж үйесі”, “Сөйлем жүйесі” деп боліп, тілге таң
қаларлы қтай жүйелі түрде қараған, қазіргі лин-
гви сти калы қ түсініктерді алды н ала болжай
білген. А.Байтүрсынүлының қазақ, түркі ғылы-
мы үш ін аса бағалы еңбектері - “Тіл - қүрал”
деп атаған кітаптары. “Тіл - қ ү р ал д ар ” тек
оқулы қ емес, ғылыми еңбек дәрежесінде жазы-
лған, өз заманы ндағы теңдесі ж о қ еңбектердің
бірі болды” (Ү лтты қ рухтың үлы тіні, 136-6.).
А .Байтүрсы нүлы ны ң қа за қ тіл ін ің “Дыбыс
жүйесі мен түрлерін”, “Сөз жүйесі мен түрлерін”
ж әне “Сөйлем жүйесі мен түрлерін” зерттеген
кітаптар сериясы н, “Тіл - қүралы н” өзге ғалым-
дар да осылай жоғары бағалайды, осылай қазақ
ғрамматикасының ш ын мәніндегі “төл басы” са-
найды. М ысалы, “Тіл - қүралы н” К.Хүсайын да
солай қ а за қ тіл білімінің іргетасы деп қарайды
(Ү лтты қ рухтың үлы тіні, 131-бет).
“Қ азақ грамматикасы” - қазақ әдеби тілінің
грамматикасы. 1980 жылы ш ы ққан “Орыс грам-
м атикасы н” да авторлар солай қазіргі орыс әде-
би тіл ін ің гр ам м ати касы деп атаған. О нда
“қазіргі” сөзі екі түрде - тар мағынада ж әне кең
мағынада - түсіндірілген: тар мағынада
қазіргі деп осы күн і өздері сөйлеп ж үрген, ж азы п
жүрген, яғни 20-ғасырдың екінші жартысындағы
тілді айтқан; және мүндай аядағы синхрония-
ны ң озіндік ғылыми негіздері барын, ал қы сқа-
ша (краткая) грамматика үш ін белгілі артық-
ш ылықтары болатынын атап көрсеткен.
“Орыс грамматикасының” кіріспесінде бүдан
ары былай деп жазылған: “Однако возможно и
другое понимание. Эволюционный характер из-
менения грамматического строя, стабильность
всех его остальных категорий, историчность нор-
мы, сохранение и передача от одного поколения
к другому лучших образцов литературной речи
в классической и, шире, вообще в художествен-
ной литературе - все это делает вполне право-
мерным и более ш ирокое понимание хроноло-
Республикалы қ кітап музейінің директоры Н .Қапалбеков: “Н ью -Й орк қалалы қ кітапханасында Ахмет Баіітүр-
сы нүлы ны ң 1920 жылы ш ы ққ ан “Тіл - қүрал” кітабы сақтаулы түр” (Қ азақ эдебиеті, 2.02.2001).