П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет213/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   209   210   211   212   213   214   215   216   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

МОРФОНОЛОГИЯ
Р: қы рға, жарды, жарда, жардан, қорды, 
бірақ қы рқа, сұрқия, буырқан, ш амырқан т.б.
Л: қолға, колдар, қолда, қолмен, көлде, бірақ 
қолтық, жұлқы, көлкі, бөлтек, бөлш ект.б.
У: дауға, дауды, даудан, даумен, даулар, бірақ 
даукес, жауқазын, әупірім т.б.
Й: шайлар, шайдан, шайға, шайда, шайдың, 
бірақ ш айқа, кұйкі, ойпат, тайқы , қиқа т.б.
Бұл мысалдардағы 
бірақ
дегеннен кейін 
тұрған сөздердің бәрі де “ауытқуды” аңғартады.
3 .^ Ф о н е т и к а л ы қ д ы б ы с а л м а с у л а р
ф о н е т и к а н ы ң өз т е р м и н - ұ ғ ы м д а р ы м е н
түсіндірілсе, морфонологиялық құбылыстардың 
т ү с ін іг і ф о н е т и к а ш е ң б е р ін е н ш ы ғ ы п , 
г р а м м а т и к а л ы қ т е р м и н -ұ ғ ы м д а р а р қ ы л ы
ұқтырылады. 
М ысалы, тап-тауып, жап-жауып
дегендегі п-у алмасуы тек көсемш енің 
-ып, -іп
ж ұ р н а қ тар ы н ы ң ж а л ға н у нәти ж есі. Д ем ек, 
грамм атикалы қ ұғы м н ы ң көм екке келуі бұл 
а л м а с у д ы ң м о р ф о н о л о г и я л ы қ қ ұ б ы л ы с қ а
жататынын көрсетеді.
4 . Ф онетикалық дыбыс алмасу нәтижесінде 
е ш қ а ш а н с ө з в а р и а н т ы ж а с а л м а й д ы . Ал 
м о р ф о н о л о г и я л ы қ қ ұ б ы л ы с т ы ң п о з и ц и я
талғамауы, ауытқып қолданылуы вариант жасау 
жолы болып табылады.
ЕСКЕРТУ: Жалпы тіл білімінде, оның ішінде 
қазақ тіл білімінде сөз варианттарының жасалу 
жолын түсіндіргенде, оның жасалу жолының бірі 
ретінде фонетикалық вариантгың берілуі дәстүрге 
айналған. Кең тарап, сан ам ы зға сіңген осы 
ұ ғ ы м н ы ң қ о л д а н ы л у ы
с о ң ғ ы з е р т т е у
н ә т и ж е л е р ім е н
қ а й ш ы
к е л е д і. 
С е б е б і 
ф онетикалы қ заңға бағы нудан пайда болған 
о з г е р іс т е р ә р қ а ш а н а у ы т қ у с ы з ж ү з е г е
асатындықтан, әр түрлі дыбысталу мүмкіндігіне 
ие бола алмайды. 
Басшы
сөзінің 
баишы
болып 
а й т ы л у д а н б а с қ а ж о л ы ж о қ . С о н д ы қ т а н
ф онетикалы қ вариант деп аталатын терминді 
морфонологиялы қ вариант деп атау ғылыми 
тұрғыдан дұрыс болады.
9.3. 
М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Н Ы Ң
М О Р Ф О Л О Г И Я Д А Н Ө З Г Е Ш ІЛ ІГ І
Қ а за қ тіл ін д е м о р ф о л о ги я ер еж есім ен
түсіндіруге коне берм ейтін озгеш е, ерекш е 
құб ы л ы стар бар. Бұл қ ұ б ы л ы стар м о р ф о - 
н о л о г и я д а қ а р а с т ы р ы л у ы т и іс . О л а р д ы
морфологиядан ажырату үшін мынандай дәйекті 
есте сақтау керек.
1. Создердің тұлғалық ерекшеліктеріне коңіл 
аударып, морфологиялық талдау жасағанда, түбір 
м ен қ о с ы м ш а н ы ң қ о с ы н д ы м а ғ ы н а с ы
байқалмайды. Мысалы, 
қобдиіиа, кітапша
деген 
создердегі 
қобди
және 
-ша, кітап
және 
-ша
тұлғалары н ы ң м ағы насы мен қы зметі ан ы қ 
аңғары лы п тұрса, 
күлш е
созіндегі -ш еж ұрн ағы
да 
қобдиша, кітапша
дегендегідей кіш ірейту 
мағынасын білдіргенмен 
күлдің
кішкентайы емес, 
нанны ң кішкентайы дегенді білдіреді.
Демек, 
күл
түбір созінің бұл жерде мағынасы 
мен атқараты н қызметі сақталмауы да мүмкін 
екен дегенді аңғартады. Бұл создегі/сул түбірін 
т ұ л ғ а (м о р ф е м а ) д е ген н е н горі т ұ л ғ а с ы н
(субморф) деген жон.
2. Кей создердің соңында қосымшажалғанып 
тұрған сияқты корінуі мүмкін. Бірақ олардың 
ж алған ған сезіне үстеген мағынасы болмайды. 
Мысалы: 
тиіс - тиісті, дэл - дәлді, қызық -
қызықты, сауыр - сауырсын, м ы қ-м ы ғы м , есті -
естияр
т.б. сияқты варианттардың екінші жұбына 
жалғанып тұрған 
-ті, -ді, -ты, -сын, -ияр
қосымша 
сияқтанып тұрғанмен 
тиіс, дэл, қызық, сауыр, мық,
есті
создеріне не лексикалық, не грамматикалық 
м ағы на үстеп тұрған жоқ.
Со\цхш-ак,Қойқақта - қойқалақта, иреңде -
ирелеңде, тыртаңда - тырталаңда
дегенде екінші 
ж ұптағы 
-ла, -ле
мағына қосып тұрған жоқ.
3. М орфологиялық талдау жасағанда соз бен 
қосымшаның немесе қосымша мен қосымшаның 
арасы на басы арты қ дыбыстар қойы латы ны
байқалады. М ысалы, 
мынадай - мына(н)дай,
с о қ қ ы л а -с о қ қ ы ( ш ) т а .
Б ұ н д а ғ ы [ н ], [ш ] 
дыбыстары қыстырма дыбыс болып есептеледі.
4. Кей сөздердің соңында арты қ дыбыстар 
кездеседі. Мысалы, 
пияла-пиялай, тақта-тақтай,
м а й с а - м а й с а ң
т .б . Бұл с о з д е р д е г і й , ң 
д ы б ы с та р ы н ы ң да м а ғ ы н а ғ а қаты сы ж оқ. 
Сондықтан бұларды ілеспелі дыбыс деп есептейді.
Кейбір, “қосымшалар” соз мағынасына қосар 
үлесі болмаса да, дәнекерлік қызмет атқарып 
тұрады. М ысалы, 
қыдыр(ым)паз, кел(ім)сек
т.б. 
Бұл “ қ о сы м ш ал ар д ы ң ” ж оғар ы д ағы әңгім е 
болған дыбыстардан айырмаш ылығы соз бен 
қосы м ш аны байланы стыруш ылы қ қызметіне 
байланы сты. Осы қызметі олардын түсіріліп 
айтылуына мүмкіндік бермейді.
6. 
Соз ішінде кей дыбыстардың көпшілігінің 
ауысым (метатеза) нәтижесінде тұлға тұрпаты 
озгеріп кетеді. Мысалы, 
сор+ық - сорық
созіндегі 
-ы қ
қ о с ы м ш а с ы н д а ғ ы е к і д ы б ы с о рьін
ауысытырып 
сорғы
болып айтылады. 
Керік-кергі,
есіт-есті, сілік-сілкі
сияқты варианттар да осылай 
жасалған.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   209   210   211   212   213   214   215   216   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет