МОРФОНОЛОГИЯ Р: қы рға, жарды, жарда, жардан, қорды,
бірақ қы рқа, сұрқия, буырқан, ш амырқан т.б.
Л: қолға, колдар, қолда, қолмен, көлде, бірақ
қолтық, жұлқы, көлкі, бөлтек, бөлш ект.б.
У: дауға, дауды, даудан, даумен, даулар, бірақ
даукес, жауқазын, әупірім т.б.
Й: шайлар, шайдан, шайға, шайда, шайдың,
бірақ ш айқа, кұйкі, ойпат, тайқы , қиқа т.б.
Бұл мысалдардағы
бірақ дегеннен кейін
тұрған сөздердің бәрі де “ауытқуды” аңғартады.
3 .^ Ф о н е т и к а л ы қ д ы б ы с а л м а с у л а р
ф о н е т и к а н ы ң өз т е р м и н - ұ ғ ы м д а р ы м е н
түсіндірілсе, морфонологиялық құбылыстардың
т ү с ін іг і ф о н е т и к а ш е ң б е р ін е н ш ы ғ ы п ,
г р а м м а т и к а л ы қ т е р м и н -ұ ғ ы м д а р а р қ ы л ы
ұқтырылады.
М ысалы, тап-тауып, жап-жауып дегендегі п-у алмасуы тек көсемш енің
-ып, -іп ж ұ р н а қ тар ы н ы ң ж а л ға н у нәти ж есі. Д ем ек,
грамм атикалы қ ұғы м н ы ң көм екке келуі бұл
а л м а с у д ы ң м о р ф о н о л о г и я л ы қ қ ұ б ы л ы с қ а
жататынын көрсетеді.
4 . Ф онетикалық дыбыс алмасу нәтижесінде
е ш қ а ш а н с ө з в а р и а н т ы ж а с а л м а й д ы . Ал
м о р ф о н о л о г и я л ы қ қ ұ б ы л ы с т ы ң п о з и ц и я
талғамауы, ауытқып қолданылуы вариант жасау
жолы болып табылады.
ЕСКЕРТУ: Жалпы тіл білімінде, оның ішінде
қазақ тіл білімінде сөз варианттарының жасалу
жолын түсіндіргенде, оның жасалу жолының бірі
ретінде фонетикалық вариантгың берілуі дәстүрге
айналған. Кең тарап, сан ам ы зға сіңген осы
ұ ғ ы м н ы ң қ о л д а н ы л у ы
с о ң ғ ы з е р т т е у
н ә т и ж е л е р ім е н
қ а й ш ы
к е л е д і.
С е б е б і
ф онетикалы қ заңға бағы нудан пайда болған
о з г е р іс т е р ә р қ а ш а н а у ы т қ у с ы з ж ү з е г е
асатындықтан, әр түрлі дыбысталу мүмкіндігіне
ие бола алмайды.
Басшы сөзінің
баишы болып
а й т ы л у д а н б а с қ а ж о л ы ж о қ . С о н д ы қ т а н
ф онетикалы қ вариант деп аталатын терминді
морфонологиялы қ вариант деп атау ғылыми
тұрғыдан дұрыс болады.
9.3.
М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Н Ы Ң
М О Р Ф О Л О Г И Я Д А Н Ө З Г Е Ш ІЛ ІГ І
Қ а за қ тіл ін д е м о р ф о л о ги я ер еж есім ен
түсіндіруге коне берм ейтін озгеш е, ерекш е
құб ы л ы стар бар. Бұл қ ұ б ы л ы стар м о р ф о -
н о л о г и я д а қ а р а с т ы р ы л у ы т и іс . О л а р д ы
морфологиядан ажырату үшін мынандай дәйекті
есте сақтау керек.
1. Создердің тұлғалық ерекшеліктеріне коңіл
аударып, морфологиялық талдау жасағанда, түбір
м ен қ о с ы м ш а н ы ң қ о с ы н д ы м а ғ ы н а с ы
байқалмайды. Мысалы,
қобдиіиа, кітапша деген
создердегі
қобди және
-ша, кітап және
-ша тұлғалары н ы ң м ағы насы мен қы зметі ан ы қ
аңғары лы п тұрса,
күлш е созіндегі -ш еж ұрн ағы
да
қобдиша, кітапша дегендегідей кіш ірейту
мағынасын білдіргенмен
күлдің кішкентайы емес,
нанны ң кішкентайы дегенді білдіреді.
Демек,
күл түбір созінің бұл жерде мағынасы
мен атқараты н қызметі сақталмауы да мүмкін
екен дегенді аңғартады. Бұл создегі/сул түбірін
т ұ л ғ а (м о р ф е м а ) д е ген н е н горі т ұ л ғ а с ы н
(субморф) деген жон.
2. Кей создердің соңында қосымшажалғанып
тұрған сияқты корінуі мүмкін. Бірақ олардың
ж алған ған сезіне үстеген мағынасы болмайды.
Мысалы:
тиіс - тиісті, дэл - дәлді, қызық - қызықты, сауыр - сауырсын, м ы қ-м ы ғы м , есті - естияр т.б. сияқты варианттардың екінші жұбына
жалғанып тұрған
-ті, -ді, -ты, -сын, -ияр қосымша
сияқтанып тұрғанмен
тиіс, дэл, қызық, сауыр, мық, есті создеріне не лексикалық, не грамматикалық
м ағы на үстеп тұрған жоқ.
Со\цхш-ак,Қойқақта - қойқалақта, иреңде - ирелеңде, тыртаңда - тырталаңда дегенде екінші
ж ұптағы
-ла, -ле мағына қосып тұрған жоқ.
3. М орфологиялық талдау жасағанда соз бен
қосымшаның немесе қосымша мен қосымшаның
арасы на басы арты қ дыбыстар қойы латы ны
байқалады. М ысалы,
мынадай - мына(н)дай, с о қ қ ы л а -с о қ қ ы ( ш ) т а . Б ұ н д а ғ ы [ н ], [ш ]
дыбыстары қыстырма дыбыс болып есептеледі.
4. Кей сөздердің соңында арты қ дыбыстар
кездеседі. Мысалы,
пияла-пиялай, тақта-тақтай, м а й с а - м а й с а ң т .б . Бұл с о з д е р д е г і й , ң
д ы б ы с та р ы н ы ң да м а ғ ы н а ғ а қаты сы ж оқ.
Сондықтан бұларды ілеспелі дыбыс деп есептейді.
Кейбір, “қосымшалар” соз мағынасына қосар
үлесі болмаса да, дәнекерлік қызмет атқарып
тұрады. М ысалы,
қыдыр(ым)паз, кел(ім)сек т.б.
Бұл “ қ о сы м ш ал ар д ы ң ” ж оғар ы д ағы әңгім е
болған дыбыстардан айырмаш ылығы соз бен
қосы м ш аны байланы стыруш ылы қ қызметіне
байланы сты. Осы қызметі олардын түсіріліп
айтылуына мүмкіндік бермейді.
6.
Соз ішінде кей дыбыстардың көпшілігінің
ауысым (метатеза) нәтижесінде тұлға тұрпаты
озгеріп кетеді. Мысалы,
сор+ық - сорық созіндегі
-ы қ қ о с ы м ш а с ы н д а ғ ы е к і д ы б ы с о рьін
ауысытырып
сорғы болып айтылады.
Керік-кергі, есіт-есті, сілік-сілкі сияқты варианттар да осылай
жасалған.