МОРФОНОЛОГИЯ
жуан айтылуымен бірге ықшамдалып
сэт
түрінде
де игерілген.
С о н д а й -а қ
ж ай-ж эй, ш ай-ш әй
с и я қ т ы
сөздердегіа-ә алмасуын түркітануда тіл алды ж ,
ш, й дауы ссы здары ны ң ы қпалы нан болған деп
жазу кездеседі. Бұл себептің ш ы ңды ққа қатысы
бар. Бірақ көрш і ды бы сты ң ы қпалы екен деп,
оны фонетикалық өзгеріске жатқызуға болмайды.
Себебі ж , ш, й-лердің ы қпалы шексіз емес, бір
сөзде әсері болса, екінш і сөзде жоқ. А йталы қж ,
ш мен й дыбысының арасында келген а- н ы ң
жай-
жэй, шай-шэй
дегендеә-ге ауысуы заңды құбылыс
бола ал м ай д ы . Ө й т к е н і тіл ім ізд е б ұ р ы н ғы
дыбысталу нормасы (жай, шай) сақталып отыр.
О н ы ң үстіне бұл сөзд ерд ің сөзж асам д а да,
т ү р л е н у д е д е , н е г із і н е н ж у а н с ы ң а р ы
қолданылады.
М ысалы, жайбарақат, жайбасар,
жайға, жайғас, жайғыз, жайдық, жайдары, жайқал,
жайма-шуақ, жайнаңдат.б.
Ал бұл дыбыстардың
ар асы н да кел ген о , ұ, ы д ы б ы с та р ы тіп ті
ж іңіш керіп ө, ү, ә түрінде ды бы сталм айды .
М ә с е л е н ,ж о ^
шойын, сой, сый
сияқты сөздердің
ж ің іш к е ай ты луы к е зд ес п е й д і. Д е м е к , бұл
құбы лы стар сөйлеу бары сы нда қалы п тасқан
морфонологиялық құбылыстар.
2. Тілімізде а -е ды бы стары ны ң алмасуы да
кездеседі. Мысалы,
сандалу-сенделу, адырай-едірей,
бадырай-бедірей, алаң-елең, ағыл-егіл
т.б.
Бұл ды бы старды ң (а-е) алмасуы, керсінш е
е-а түрінде де құбылады. Бұл ж әйтті
м ен , сен
жіктеу есімдіктерінің барыс септігінделшлзя,
саған
болып түрленуінен көреміз. А-е алмасуы көне
алмасуға жатады. Соған байланыстылшғяя,
саған
б о л ы п т ү р л е н у ж о л ы , қ а з ір б а с қ а - б а с қ а
лексикалы қ м ағы наға ие болған
ана - ене, ағы л-
егіл
сөздері тек қазақ тілінде емес, туыс тілдерде
де кездеседі. Ал
секілді
сөзінің (
шэкіл
созінен)
сықылды
болып жуандауы да назар аударарлық.
3. Ы -і ды бы стары ны ң алмасуы
мына-міне,
тырнақ-тірнек, тыйын-тійін
(Жаз ... тиын-тиін),
ыспатты-іспетті, пысу
(диал.) -
пісу, пыш
(п ы ш а қ )
піш
(к е с д е г е н с ө з ) с ө з д е р ін е н
аңғарылады.
4. ¥ - ү ды бы стары ны ң алмасуы
:үшыр-үшір,
бүйымтай-бүйімтай, мүсатыр-мүсэтір, үбыр-
іиүбыр-үбір-шүбір, мүж ы-муж і, шүңғыл-шүңгіл
(шүңгіл көз),
ғүрып-үріп
(үріп-әдет),
қүрмет -
үрмет
т.б.
О -Ө ды бы стары ны ң алмасуы:
доң
(айбат) -
дөң
(айбат),
доңғалақ-дөңгелек, қоңырсы-көңірсі,
ш о қ ы м -ш о к ім
(б ұ л т),
ш оқи-ш өки
с и я қ т ы
варианттардан байқалады.
9.6.1.2. Ашық - қысаң
дауыстылардың алмасуы
А ш ы қ және қы саң дауыстылардың алмасу
с е б е б і л и н г в и с т и к а л ы қ ә д е б и е т т е р д е с ө з
болм айды . Ш ы н д ы ғы н да, а -ы , о -ү с и яқты
ды бы старды ң алмасуын түсіндіру оңай емес.
Солай бола тұра, тіліміздегі деректерге сүйенсек,
с о н ш а л ы қ т ы аз к е зд ес е тін қ ұ б ы л ы с ем ес.
С о н д ы қ т а н т іл ім ізд е г і а ш ы қ т ы ң қ ы с а ң ғ а
алмасуы (атқы -ы тқы ), қы саң дауыстылардың
түсіріліп айтылуы (орыны-орны) фонологиялық
жүгі ж оқ тұста әлсіреу мәселесіне байланысты
болуы мүмкін.
1.
А-ы д ы б ы стары н ы ң алмасуы - қазақ
тілінде жиі кездесетін құбылыс. Б ұған көне
дәуірде алмасып, қазір жеке м ағы н аға ие бола
бастаған
а ғу -ы ғу , а л ғ а
сөзімен
ілгері, ілк і
сөздерінің қолданылысын ай ғақ етуге болады.
Қ азіргі қ а з а қ тіл ін д е а -ы д ы б ы с ы н ы ң
алмасуы
баттас-батыс, шатас-шатыс, дабыс-
дыбыс
сияқты сөздерде кездесумен бірге,
арқалы
- арқылы , Асанш ала-Асанш ы ла
дегенде а -ы
алмасуы жүзеге асса,
сорғы-сорғала, арырақ-
арағырақ, жақсы-жақсар, бүзық-бүзақы
сияқты
сөздерде ы -а алмасуы байқалады.
Ал
ма/ме, ба/бе, па/пе
сұраулық шылаулардың
өз орындарында (сөз соңында) қолданылу тәртібі
өзгеріп, жіктік жалғауынан бұрын тұрса,
ма-мы,
ба-бы, па-пы
түрінде өзгереді. Мысалы, Асқарсың
ба? - Асқармысың? Жұбансың ба? - Жұбанбысың?
Болатсы ң ба? - Болатпы сы ң, айтасы ң ба? -
айтамысың? келесің бе? - келемісің?
А-ы алмасуының жиі кездесетін тұсы есім
сөздерден етістік тудыратын
-ай
ж ұрнағы ны ң
қазір жеке қолданудан қалған түбірлерге
-ай
және
-ый
түрінде қосы лы п айты луы нан көрінеді.
Мысалы,
аңқай-аңқый, арбай-арбый, алшай-алшый,
қайқай-қайқый, қампай-қам пы й, қоқай-қоқый,
қорбай-қорбый, салпай-салпый, талтай-талтый,
томпай-томпый, тырай-тырый, шалқай-шалқый,
шоңқай-шоңқый, шоқай-шоқый, ыржай-ыржый,
ырбай-ырбый
т.б.
Бұндай алмасу құбылысы басқа жұрнақтарда
да бой көрсетіп қалады. М ысалы,
қыл+шақ -
қыл+шық, қабыр+шақ - қабыр+шық, ыс+қала -
ыс+қыла, тыр+мала - тыр+мышта, жыр+мала
- жыр+мышта, қоры+ғала - қоры+ғышта
т.б.
Е с к е р т у :
м а л а - м ы ш т а , ғ а л а - ғ ы ш т а
ж ұрнақтары сырттай қарағанда, б асқа-басқа
құрылымы бөлек жұрнақтар сияқтаны п көрінуі
мүмкін. Шындығында, бұлар бір-бірінен арасына
қойы лы п айты лған [ш] қы стырма дыбысымен
ғана өзгешеленіп тұр. Бұған кейін тоқталамыз.
|