9.6 .2 .1.Үяңдану үрдісі
П -Б
дыбыстары ның алмасуы сөз басында
және сөз ішінде кездеседі. Мысалы,
полат-болат,
пұт ақ-бұт ақ, П ат им а-Б ат им а, пенде-бенде,
пақыр-бақыр, т апа-т аба, ш үперек-ш үбереқ,
епелекте-ебелекте, епетейсіз-ебедейсіз, жалпаңда-
жалбаңда, көпірік-көбік
т.б.
П
дыбысыны ңб-ға алмасуы тұлғалар жігінде
жиі кездеседі. Мысалы:
сап-сабы, көп-көбі, сеп-
себеді, жап-жабады, жап-жабықт.Ь.
Ескерту:
бұл құбылыстың жиі кездесуіне
қарап, бірыңғай ұяңданатын фонетикалық алмасу
деуге болмайды. Себебі [п] ды бы сы на біткен
сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша
ж а л ғ а н ғ а н д а [п] д ы б ы сы үш тү р л і б олы п
айтылады.
Бірінш іден, бірсыпыра п -ға біткен сөзге
д а у ы с т ы д ы б ы с т а н б а с т а л ғ а н қ о с ы м ш а
ж алғанғанда п -н ы ң б -ға алмасуы байқалмайды.
Мысалы,
сап-сапы
(армия сапында),
кепте-кепеш,
теп-тепеңде, қопсы-қопар
сияқты сөздермен қатар
ел іктеуіш сөзд ерд і м ы с ал ға а л у ға болады .
Еліктеуіштерде ұяңдану тіпті болмайды:
т ап-
тапылда, топ-топылда, зып-зыпылда
т.б.
Екіншіден, [п] ды бы сы м -ға айналады:о«ь//?-
омыр, жап-жамылт.б.
Ү ш інш іден, [п] дыбысы у -ғ а айналады .
М ысалы,
жап-жауып, сеп-сеуіп, кеп-кеуіп
т.б.
Демек, бұлайша ауытқуларға ие болып отырған
бұл құбы лы с (п-б) ф онетика енш ісіне жата
алмайды.
Т-Д дыбыстарының алмасуына/лоя-дол,
тэн-
ден
(дені сау дегенде),
тіллә-ділдә, тілмар-ділмар,
тажал-дажал, томалақ
(диал
.)-домалақ, тап-дэп
(тап өзі - дэп өзі
дегенде),
аттас-адас, ат т ам-
адым
си яқ ты вар и анттарды ң қ о л д ан ы л у ы н
айтуға болады.
С о н д а й -ақ
т а ғ а т ,
т а ғ а м
с ө з д е р і
ы қш ам далы п
дәт
(дэті шыдамады), дэм
болып
айтылады.
Т ұлға жігінде
т-д
дыбыстары ның алмасуы
Үлтай-Үлдай
(есім),
жуантық-жуандық, өлімтік-
өлімдік, мөлтек-мөлдек, кемтік-кемдік, жемтік-
жемдік
сияқты сөздерде кездеседі. Әрине,
-тық,
-тік
ж ұрнағы мен
-дық, -дік
ж ұрнақтары ны н
м ағы налары сараланы п басқа-басқа м ағы н а
жасауға икемделгендігі анық.
3.
Қ-Ғ, К-Г
дыбыстарының алмасуы
айқай-
айғай, ақа
(диал.) -
аға, тақа-таға, шақа-шаға
(бала-шаға
дегенде),
бөтеке-бөтеге, бақан-баған,
садақа-садаға, қылқын-қылғын, ілкі-ілгері
сияқты
сөздердің варианттастығы нан анық байқалады.
Достарыңызбен бөлісу: |