П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет222/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   218   219   220   221   222   223   224   225   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

9.6 .2 .1.Үяңдану үрдісі
П -Б
дыбыстары ның алмасуы сөз басында 
және сөз ішінде кездеседі. Мысалы, 
полат-болат,
пұт ақ-бұт ақ, П ат им а-Б ат им а, пенде-бенде,
пақыр-бақыр, т апа-т аба, ш үперек-ш үбереқ,
епелекте-ебелекте, епетейсіз-ебедейсіз, жалпаңда-
жалбаңда, көпірік-көбік
т.б.
П 
дыбысыны ңб-ға алмасуы тұлғалар жігінде 
жиі кездеседі. Мысалы: 
сап-сабы, көп-көбі, сеп-
себеді, жап-жабады, жап-жабықт.Ь.
Ескерту: 
бұл құбылыстың жиі кездесуіне 
қарап, бірыңғай ұяңданатын фонетикалық алмасу 
деуге болмайды. Себебі [п] ды бы сы на біткен 
сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша 
ж а л ғ а н ғ а н д а [п] д ы б ы сы үш тү р л і б олы п
айтылады.
Бірінш іден, бірсыпыра п -ға біткен сөзге 
д а у ы с т ы д ы б ы с т а н б а с т а л ғ а н қ о с ы м ш а
ж алғанғанда п -н ы ң б -ға алмасуы байқалмайды. 
Мысалы, 
сап-сапы
(армия сапында), 
кепте-кепеш,
теп-тепеңде, қопсы-қопар
сияқты сөздермен қатар 
ел іктеуіш сөзд ерд і м ы с ал ға а л у ға болады . 
Еліктеуіштерде ұяңдану тіпті болмайды: 
т ап-
тапылда, топ-топылда, зып-зыпылда
т.б.
Екіншіден, [п] ды бы сы м -ға айналады:о«ь//?- 
омыр, жап-жамылт.б.
Ү ш інш іден, [п] дыбысы у -ғ а айналады . 
М ысалы, 
жап-жауып, сеп-сеуіп, кеп-кеуіп
т.б. 
Демек, бұлайша ауытқуларға ие болып отырған 
бұл құбы лы с (п-б) ф онетика енш ісіне жата 
алмайды.
Т-Д дыбыстарының алмасуына/лоя-дол, 
тэн-
ден
(дені сау дегенде), 
тіллә-ділдә, тілмар-ділмар,
тажал-дажал, томалақ
(диал
.)-домалақ, тап-дэп
(тап өзі - дэп өзі
дегенде), 
аттас-адас, ат т ам-
адым
си яқ ты вар и анттарды ң қ о л д ан ы л у ы н
айтуға болады.
С о н д а й -ақ
т а ғ а т , 
т а ғ а м
с ө з д е р і 
ы қш ам далы п 
дәт
(дэті шыдамады), дэм
болып 
айтылады.
Т ұлға жігінде 
т-д 
дыбыстары ның алмасуы 
Үлтай-Үлдай
(есім), 
жуантық-жуандық, өлімтік-
өлімдік, мөлтек-мөлдек, кемтік-кемдік, жемтік-
жемдік
сияқты сөздерде кездеседі. Әрине, 
-тық,
-тік
ж ұрнағы мен 
-дық, -дік
ж ұрнақтары ны н
м ағы налары сараланы п басқа-басқа м ағы н а 
жасауға икемделгендігі анық.
3. 
Қ-Ғ, К-Г 
дыбыстарының алмасуы 
айқай-
айғай, ақа
(диал.) - 
аға, тақа-таға, шақа-шаға
(бала-шаға
дегенде), 
бөтеке-бөтеге, бақан-баған,
садақа-садаға, қылқын-қылғын, ілкі-ілгері
сияқты 
сөздердің варианттастығы нан анық байқалады. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   218   219   220   221   222   223   224   225   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет