П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет225/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   221   222   223   224   225   226   227   228   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

МОРФОНОЛОГИЯ
9.6.2.3. Тіл арты дыбыстарының тіл алдына
жылжу үрдісі
Т ү р к іт а н у
ғ ы л ы м ы н д а
т іл
а р ты
ды бы стары ны ң тіл адды на қарай жылжу үрдісі 
тек дауысты ды бы сқа байланысты сөз болды да, 
дауыссыз дыбыстар жөнінде айтылмай келді. Біз 
бұл үрдістің дауы ссы з ды бы сқа да қатысы бар 
деп есептейміз. Тіл арты дауыссыздардың тіл 
алды на ж ы лж у үрдісін м ы на д ы б ы стард ы ң
алмасуынан байқауға болады.
Қ, к - у 
ды бы стары ны ң алмасуы: 
бақ-бау,
қыстақ-қыстау, санақ-санау, бояқ
(диал
.)-бояу,
білек-білеу, тірек-тіреу, тілек-тілеут.Ъ.
Қ-й 
дауы ссы здары ны ң алмасуы: 
тоқ-той,
соқ-сой, жоқ-жой, бақ-байла, бек-бей
(жаз.би) т.б.
Ң -й 
ды бы стары ны ң алмасуы: 
барсаңшы-
барсайшы, келсещиі-келсейші, жеңше-жейше
(сөйл. 
тілінде) т.б. Етістіктің шартты рай тұлғасы ны ң
2-ж ақтағы көрсеткіш і [ң] ж алғауы ны ң [й]-мен 
алмасуы барлық етістікке жалғанғанда кездесетін 
құбылыс сияқты . Солай бола тұра тек қана 
-шы
тұлғасы ж алғанғанда ғана вариант түзеді. 
Келсең
сөзін 
келсей
деп айту тілімізде бар болғаны мен 
бірдей емес. 
Келсең, барсаң
дегенде ш арттылық 
мағына сақталса, 
келсей, барсай, келсеңші-келсейші
дегенде м ағы на өзгеріп кетеді.
Ң -у 
ды бы стары ны ң алмасуы: 
аң-ау, аңсар-
аусар, аңқау-ауам, аңшы-аушы, көңіл-кеуіл, оңаша-
ауаша
(диал.) т.б.
Ң -н 
д ы б ы стар ы н ы ң алм асуы на етістіктің 
-ған
-геятұлғалы есімшесіне соң шылауы тіркесіп 
ай ты лған да, он ы ң (ш ылау сөздің) қосы м ш а 
ретінде сын түрінде айтылуын атауға болады. 
М ысалы, 
барған соң - барғансын, келген соң -
келгенсінт.Ъ.
Ал сөйлеу тілінде 
қалың-қалын, біздің-біздін,
сізд ің -сізд ін , ш ү б а лш а ң -ш ү б а лш ы н
с и я қ т ы
варианттар да байқалады.
Ш -с 
ды бы стары ны ң алмасуы, негізінен, 
тіларалық алмасудажиі айтылып келеді. Ал қазақ 
тілінің өз ішінде 
шәмбе-сәмбе, шодыр-содыр,
бағынышты-бағынысты, шекер-секер, қошта-
қост а, іл е -ш а л а - іл е -с а л а , ш а й қ ы м а за қ -
сайқымазақ
сияқты варианттардан көрінеді. Ал 
еіиек-есек, беш -бес, м ы ш ы қ-м ы сы қ
с и я қ т ы
в а р и а н тт а р д ы ң [ш] - м ен а й ты л аты н д ар ы
жергілікті сөзге жатады. Ал тіліміздегі 
сүйінші-
іиүйінші, басқыш-башқыш
сияқты алмасулардың 
жөні бөлек. Бұларды алш ақ үндесу (дистактілі 
ассим иляция) немесе сөз соңы ндағы буында 
тұрған [ш] ды бы сы ны ң басқы буындағы [с]-ға
ә с е р і д е п т ү с ін е м із . Б ір а қ б ұ л ү н д е с ім
(а с с и м и л я ц и я ) ф о н е т и к а л ы қ ө згер іс ем ес. 
Ө йткені бұл сөздердегі 
ш 
дыбысыны ң с -ғ а әсері 
а с ш ы -
ның 
аш ш ы
б о л ы п
а й т ы л у ы н д а й
артикуляциялық кедергіге тап болып тұрған жоқ. 
М ұнда тек сөйлеуш інің санасы ндағы кейінгі 
дыбыстарды айтуға психологиялы қ дайы нды қ 
кезінде соған ұқсас дыбысты (ш мен с-н ы ) 
алм асты ры п айту ғана. С онды қтан 
сүйінші-
шүйінші, басқыш-башқыш -
вариант ретінде жарыса 
айтыла береді де м орфонологиялық құбы лы сқа 
жатады.
7. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   221   222   223   224   225   226   227   228   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет