П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


 .8 .5 . Дауысты дыбыстардың жұтылуы



Pdf көрінісі
бет248/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   244   245   246   247   248   249   250   251   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

9 .8 .5 . Дауысты дыбыстардың жұтылуы
Қазақ тіліндегі үш тұлғашықтардан тұратын 
қосы м ш а тұлғаны ң жеке дауыссы з дыбыстан 
тұраты н дауы сты д ы б ы сқа а я қ т а л ғ а н сөзге 
ж а л ғ а н ы п б а р ы п қ а л ы п т а с қ а н ы ж ө н ін д е
ж о ға р ы д а айты лды . Ал д ауы ссы з д ы б ы сқа 
аяқталған сөзге бұл қосымшалар 
-ыт, -іт, -ыс, -іс,
-ып, -іп
болып жалғануы керек еді. М ысалы, 
қақ+ыт - қағыт, жап+ыс - жабыс, бөл+іп - бөліп
т.б. Д егенм ен осы ж ұрн ақтарды ң іш інде 
-ыт,
-іт
дауыссыз дыбысқа да тек (т) күйінде жалғана 
береді. Бірақ бұлар барлық дауыссыз дыбыстан 
к е й ін ем ес [р], [н], [л], [й] д ы б ы стар ы н а 
ж алғанғанда жүзеге асады. Себебі 
р, н, 
л, 
й
дыбыстарынан кейін келген (ы), (і) дыбыстары- 
жұтылып (т)-ның өзі ғана жалғанғандай болады. 
Мысалы, 
шұбар+ыт, мұнар+ыттүрінде
есім сөзден 
етістік жасалғанда олар 
шұбарт, м ұнарт т \рт т
дыбысталады. Бірақ 
шаң+ыт - шаңыт
дегенде 
(ы) дыбысы жұтылмайды. Бұл айырмаш ылық ң 
дыбысының тіл арты, 
р 
дыбысының тіл ұшы


С Ш Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы Н Ы Д Ы ҚШ АМ ДА ЛУ Ы
171
арқылы жасалуына байланысты. Тіл арты (ң) 
д ы б ы сы н ан кейін (т) тіркесе алм айды . Д ем ек 
-ыт, -іт
қосымш асы үнді дыбыстардың тек тіл 
алды дыбысымен қатар келгенде ғана дауысты 
^(ы), (і) жұтылып кетеді екен.
Қазіргі қазақ тілінде 
үйіт -үйт, киіт - кит,
N
еліт - елт, бұлыт - бұлт, кіліт - кілт , бөріт -
бөрт
сияқты сөздердің әдеби тілде соң ғы жұбы 
қолданылғанмен, сөйлеу тілінде алғашқылары да 
к е з д е с е т ін і б е л г іл і. Д е м е к , ә д е б и т іл д егі 
нұсқалары дауысты дыбыстың жұтылу жолымен 
ықш амдалып қалыптасқан деуге болады.
Сондай-ақ өзгелік етістің 
сөйле+т, жара+т,
қара+ т
дегендегі [т] ж ұрн ағы н ы ң
ағы л+ т ,
тарыл+т, жаңыл+т, ағар+т, көгер+т, қаіиыр+т,
қуан+т, өкін+т, қағын+т
түрінде жалғануын да 
осылай жұтылу амалымен түсінген жөн.
Ал сын есімнің шырай піш інін жасайтын 
[т] ж ұрнағы ны ң да 
қызғыл+т, бозғыл+т
болып 
жалғануы да [л] дыбысыны ң дауысты дыбысты 
ө зін е с ің ір іп ж іб ер уін е б а й л а н ы с т ы . Ү нді 
д ы б ы с т ы ң д а у ы с т ы ж ұ т у қ а б іл е т і т е к
қосымшалардағы дауыстыны емес, түбірдегі (ы), 
(і) д ауы сты л ард ан кейін келген 
т 
ды бы сы
қатарласқанда да байқалады. М ысалы, 
ұйы

йі,
қары етістіктері 
ұйыт - ұйт, иіт - ит, қары -
қарт
түрінде айтыла береді.
Қ азақ тілінде 
бұлай ет, солай ет
деген 
тіркестердің бүйт, сөйт/сүйт, ©йт/үйт болып, әрі 
бірігіп, әрі ықшамдалуында екі амал бар. Біріншісі 
(л) дыбысының түсуіне байланысты солай, бұлай, 
олай сөздерініңсш, 
бүй, өй/үй
болып дыбысталуы. 
Ал екіншісі ет көмекші етістігінің жалаң дауыссыз 
^ (т )- ғ а айналуы. Осы 
ет >т 
ықш амдалу амалын 
жұтылу ж олы м ен, аны қтап айтқанда, өзінен 
бұры нғы [й] үнді ды бы сы ны ң әсерімен пайда 
болғанды ғы н еске алу керек болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   244   245   246   247   248   249   250   251   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет