С Ш Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы Н Ы Д Ы ҚШ АМ ДА ЛУ Ы
171
арқылы жасалуына байланысты. Тіл арты (ң)
д ы б ы сы н ан кейін (т) тіркесе алм айды . Д ем ек
-ыт, -іт
қосымш асы үнді дыбыстардың тек тіл
алды дыбысымен қатар келгенде ғана дауысты
^(ы), (і) жұтылып кетеді екен.
Қазіргі қазақ тілінде
үйіт -үйт, киіт - кит,
N
еліт - елт, бұлыт - бұлт, кіліт - кілт , бөріт -
бөрт
сияқты сөздердің әдеби тілде соң ғы жұбы
қолданылғанмен, сөйлеу тілінде алғашқылары да
к е з д е с е т ін і б е л г іл і. Д е м е к , ә д е б и т іл д егі
нұсқалары дауысты дыбыстың жұтылу жолымен
ықш амдалып қалыптасқан деуге болады.
Сондай-ақ өзгелік етістің
сөйле+т, жара+т,
қара+ т
дегендегі [т] ж ұрн ағы н ы ң
ағы л+ т ,
тарыл+т, жаңыл+т, ағар+т, көгер+т, қаіиыр+т,
қуан+т, өкін+т, қағын+т
түрінде жалғануын да
осылай жұтылу амалымен түсінген жөн.
Ал сын есімнің шырай піш інін жасайтын
[т] ж ұрнағы ны ң да
қызғыл+т, бозғыл+т
болып
жалғануы да [л] дыбысыны ң дауысты дыбысты
ө зін е с ің ір іп ж іб ер уін е б а й л а н ы с т ы . Ү нді
д ы б ы с т ы ң д а у ы с т ы ж ұ т у қ а б іл е т і т е к
қосымшалардағы дауыстыны емес, түбірдегі (ы),
(і) д ауы сты л ард ан кейін келген
т
ды бы сы
қатарласқанда да байқалады. М ысалы,
ұйы
,
йі,
қары етістіктері
ұйыт - ұйт, иіт - ит, қары -
қарт
түрінде айтыла береді.
Қ азақ тілінде
бұлай ет, солай ет
деген
тіркестердің бүйт, сөйт/сүйт, ©йт/үйт болып, әрі
бірігіп, әрі ықшамдалуында екі амал бар. Біріншісі
(л) дыбысының түсуіне байланысты солай, бұлай,
олай сөздерініңсш,
бүй, өй/үй
болып дыбысталуы.
Ал екіншісі ет көмекші етістігінің жалаң дауыссыз
^ (т )- ғ а айналуы. Осы
ет >т
ықш амдалу амалын
жұтылу ж олы м ен, аны қтап айтқанда, өзінен
бұры нғы [й] үнді ды бы сы ны ң әсерімен пайда
болғанды ғы н еске алу керек болады.
Достарыңызбен бөлісу: