тіл ін д е
бии
А//А«я£/деген
тіркес
242
СӨЗЖАСАМ
кездеседі.
Алт ай
-ол халықтың м ифологиясы н-
да таудың атын ғана емес, жоғары ұғымды,/<:о/7-
ғаушы рух
мәнін береді. Демек, осы ндағы
бии
сөзін
биік
сөзімен бір тектес, бір түбірден тара-
ған деп қарауға болады.
Ж ары к■
О ны ң құрамынан тарихи тұрғы дан
ж ары=с
тістігі ажыратылады. Себебі М .Қ аш қа-
ри сөздігінде: “ Қ ұдатғу-білігте” , ерте ұй ғы р
тіл ін д еу яп - “светиться” , “сиять” деген етістік.
Ол қазіргі алтай (дары=), қы рғы з (ж ары =),
тілдерінде сақталған.
-Ы к, -ік
ж ұрнағы арқылы
жасалған сын есім қазақ тілінде көптеп кездеседі.
М ысалы,
ашык, арык, кашык, т есік
т.б. Бұл осы
жұрнақтың бір кезде онімді қосымша болғанды-
ғын кәрсетеді. Қазақ тілінде
жары
=етістігі жеке
сақталмағанмен оны коптеген тұбірлес сөздердің
құрамынан табуға бөлады. Мысалы:
жарык, жар-
кыра-жаркын, жарқ-жүрк, жарк еттіт.б.
Үлан.
Қ азақ тілінде бұл сөз тек
ұлан байтақ
дала, үлан асыр т ой
т.б. тіркестердің кұрамында
кездеседі.
“и!а”= -
ескерткіштер тілінде - “связы вать” ,
“присөединять” деген етістік. Сөнымен бірге
иіа-
п=
өздік етіс тұлғасында да қөлданылады.
Ад, есім түбір түрінде
иіа-п
ескерткіш терде
кездеспейді. Ол кейінірек
“иіа”
етістігінің омо-
нимдес
-н
қосы м ш асы ны ң ж алғануы арқы лы
ж асалған болу керек. Қ азақ тілінде диалектілік
ерекшелік ретінде болмаса
ұла=
етістігі жеке кез-
деспейді. Түркімен, түрік, алтай, хакас, тува тілде-
рінде
ұла-
етістігі - күні бүгінге дейін кеңінен
қолданылатын етістік. Мағынасы ескерткіш тілде-
ріндегідей.
Үлау -
түрік тілінде “ж ам ау” деген
сөз бөлса, қазақ тілінде т.б. тілдерде ұзақ жөлда
ауыстырылатын келікті атайды, бірақ жорамал
түрінде
ұ лан, ұласу, үлыс, ұлт
т.б. бір түбірден
өрбіген деп қарауға болады.
Ілкі. Іл -
О рхон-Енисей жазбаларында ‘вос-
ток, перед, л о б ’ деген мән береді. Бұл сезге
қазақ тіліндегі
ілгер і
сөзі түбірлес келеді.
-ғары,
-г/?/барыс септігінің кәне жалғауы екені белгілі.
Түркі тілінің даму кезеңдерінің ерте кезінде
сын есімдер, бір жағынан зат есімдер, екінші жа-
ғынан үстеулер деп айқы н жіктеліп дербес сөз
табы ретінде бөліне алмады. О ны ң қалдықтары
қазіргі тілімізде кездеседі. Сөны ң бірі
-дай, -дей,
-тай, -тей
қосымшалары арқылы жасалған кейбір
сын есімдер мен үстеулер.
М ұндай создерді А.Ы сқақов “өлі” түбірлер
қатарына жатқызады. Оларды сын есімдер де-
генде шартты түрде қөлданылған көнтекстеріне,
тіркескен сөздеріне қатысты айтамыз. Әрине біз
бұл арада қөсы м ш алар арқы лы ж асалы п, өл
қосымшаларсыз да тілімізде кеңінен қолданыла-
тын сын есімдер мен үстеулерді емес, ол қосым-
шаларсыз қолданыла алмайтын, оларсыз мәні жоқ
сөздерді айтып отырмыз. Мысалы:
нарттай, тыр-
дай, арыстай, көнектей, мидай, добалдай, өрімдей
т.б.
Нарт
ескі түркі тілінде және кейбір қазіргі
тілдерде қы зы л гүлдің атын білдіреді. Қ азақ
тілінде ол тек -/??ш/формасымен біріккенде ғана
мәні бар сәз. Б ұған түбірлес басқа сөз кездес-
пейді. Ш ығу теркіні ж ағы нан
нарт
сөзі түркілік
емес. Қ азақ тілінде қы зыл гүлдің атауы өзінің
төл сөздері арқы лы беріліп
нарт
сөзі өсы
нарт-
т а й
фөрмасында ғана сақталып қалған. Сөйтіп,
тілімізде мәні ж өқ “өлі” түбірге айналған.
Арыстай
(арыстай азаматт.б.). Бұл сөз қазақ
тілінде де дербес сез ретінде қөлданылған. Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде өны ң мынадай ма-
ғыналары көрсетілген:
1. Арба, ш ананы ң көлік жегетін қөс жетегі,
тертесі:
Д оңғалақ арба жүре алмас,
Қос арысы сы нған соң. (“
Үіи ғасыр
”)
2. Үйдің тобесін ж апқан өрімдерді көтеріп
тұратын көлденең ағаш.
3. Ру, тайпа, ел, халық.
Арыстай
деген сөзге негіз бөлып тұрған өсы
мағыналардың қайсысы бөлуы мүмкін. Әрине, бұл
м ағы налар бір-бірінен аса алш ақтап кетпейді.
А рбаның тертесі де, үйдің бел ағаш ы да бір
нәрсенің тірегі, ұстап тұрған негізі. Р ас,
арыстын
көне ру, тайпа м ағы насы біраз кеңірек.
Арыстай
сын есіміне негіз болған
арыс
зат
есімінің бірінші және екінші мағыналарынан ту-
ған ауыспалы мағынасы болуы керек. Кейде
ары-
ст ай
дегенде ұзын, үлкен мәні де болуы мүмкін.
Көнектей
(Хвне/стүбірінің тарихи-этим оло-
гиялы қ талдауы “ Қ азақ тілінің қы сқаш а этимо-
логиялы қ создігінен” адынды).
М онғол тілінде
көнек -
құдыққа қауға ретін-
де салатын, ағаштан, не теріден жасалған шелекті
айтады. Түрікмен тілінде
көнек
-тұ з салатын тері
қ а п ;’өзбек тілінде - қымыз құятын мес. Қазақ
тілінде
көнек
сөзі өсы күйінде кездеспейді. Бірақ
көн-терісі
деген тіркес бар. Осы
көн, көнектей,
көнек
сөздерін бір түбірлес сөздер ретінде салыс-
тырып қарауға бөлады.
Көн
сөзі - ойрот, азербай-
жан, озбек т.б. тілдерінде
иленген тері
деген ма-
ғынада әлі күнге дейін қолданылатын есім сөз.
Сөл сияқты ескі түркі тілінде де
көн
созі өсы
мағынада жұмсалған. Ол қазақ тілінде/ие/7/сөзімен
|