П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет319/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   315   316   317   318   319   320   321   322   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-пақ/-пек, -м ақ/-м ек: 
тай -п ақ, пұш -пақ, 
сат-пақ, ш ат-пақ, тоқ-пақ т.б.
-пан/-пен, -ман/-мен: 
сүй-мен, ал-ман, ой- 
паң, аз-бан т.б.
-сық: 
тор-сық, қый-сық, қыр-сық, шал-сық, 
бор-сы қ т.б.
-сау/-сеу: 
кок-сеу, құр-сау т.б.
-та/-те, -да/-де: 
тақ-та, соқ-та, тор-та, ор- 
та, ор-да, кел-те, қал-та, сәл-де, бұй-да т.б.
-тай/-тей, -дай/-дей: 
ар-дай, жұр-дай, тыр- 
дай, ми-дай (дала) т.б.
-ты/-ті: 
мы қ-ты , тәт-ті т.б.
-ы /-і: 
тір-і, ір-і, бор-і т.б.
-ыз/-із: 
қау-ы з, ау-ыз, (ұ)у-ыз, аң-ы з, тең- 
із, қоң -ы з, қы м -ы з т.б.
-ық/-ік: 
а с-ы қ, тоб-ы қ, кет-ік, ар-ы қ т.б. 
-ыл/-іл: 
дау-ы л, қөң-іл, қы з-ы л, жең-іл т.б. 
-ы м /-ім : 
ұй-ы м , жет-ім, бұй-ы м т.б. 
-ын/-ін: 
құй-ын, тос-ын, жұл-ын, дай-ын т.б. 
-ыр/-ір: 
көп-ір, ш ый-ыр, үй-ір, бүй-ір, шай- 
ыр, бау-ыр, ж ау-ы р т.б.
-ы с/-іс: 
қоқ-ы с, ыд-ыс, ж ұм -ы с, қам -ы с
кеб-іс, қу-ыс т.б.
-ыт/-іт: 
түб-іт, үм-іт, үг-іт, ки-іт, сау-ыт т.б. 
Тарихи дам у бары сы н да, атап ай тқан д а, 
тілімізде есімдер тобы ны ң қалыптасуында түбір 
морфемамен кірігіп кеткен, қазіргі тілде жіктел- 
мейтін сөзтудырушы модельдердің жоғарыда кел- 
тірілген тізімін ш ектемей, әлі де аны қтап, таба 
беруге болады. Бірақ тарихи туынды түбірлерді 
м орфемалы қ талдау әдісімен зерттеп айқындау 
мэселесінің негізгі қағидалары есім және етістік 
түбірлер үшін бірдей болғандықтан, осы үлгілерді 
біршама тілдік деректермен көрсету де жеткілікті.
Ә сіресе, қосы м ш а м орф ем аны құрайты н 
сөзтудырушы тұлғаларды ң тегі, тектестігі т.б., 
қалыптасу тарихы да ұқсас. Түбір м орфемалар- 
дың да созтудырудағы уәждеуші негіз ретінде се- 
м антикалы қ озегі ортақ, ұқсас. Бірақ осы ортақ 
тұбірге ж ал ған ған есім созтудырушы қосы м ш а- 
лар арқылы ол нақты лана түсіп, есім сөздер то- 
бына тән м ағы н алы қ жіктелу нәтижесінде ерек- 
шелік туады. Оны нақты гүрде кейбір тарихи ту- 
ынды сын есім түбірлерді зерттеп, талдау арқылы 
көрсетуге болады.
Түркітанушылардың арасында тарихи морфо- 
логиялық құрылымына қатысты сын есімді жеке 
соз табы деп қарауға керек пе, ж оқ па деген де 
көзқарастар болғаны белгілі. Оның бір себебі - 
коптеген сын есімдер мен зат есімдердің сөзту- 
дырушы қосымшалары диахрондық тұрғыдан еке- 
уіне де ортақ, немесе бірдей. Олар, негізінен
етістік түбірден сын есім тудырушы қосымшалар. 
Көптеген сын есімдерге тарихи морфологиялы қ 
талдау жасау үстінде олардың дені етістік түбірден 
жасалғаны көрінеді.
М ысалы: 
биік.
Б и м эк - “ж о ғар ы б о л у ” , 
“ үлкею ” (РС л.) Ол етістік осы м ағьінасы нда 
“ Құдатғу білігте” де кездеседі.
Ж оғары да көрсетілген м орфемалы қ талдау 
эдісінің қағидасы бойы нш а, қазақ тіліндегі 
би
(судья), 
билік етужэие биік
сөздерін бір төркіндес, 
түбірлес деп қарауға болады.
Ескі тү рк іл ік қаси етін көбірек с а қ та ға н
тілдердің бірі алтай 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   315   316   317   318   319   320   321   322   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет