П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет322/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   318   319   320   321   322   323   324   325   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

244
СӨЗЖАСАМ
лы көптеген зат есімдерді талдағанда кездеседі. 
Мысалы: 
сан -
ерте түркі тілінде - “сан алу” , 
ж алын-ж ш у, отын -
алтай, хакас тілдерінде - 
“ от ж а ғу ” т.б.
Үгіт.
К өне түркі тілінде 
“о£'
сөзі екі м ағы - 
нада қолданы лған. Бірі - есім “ о#” - ‘разум ’, 
‘м ы сль’, екінш ісі - етістік “ /&=” ‘хвалить’, ‘пре- 
во зн о си ть’. Б .М .Ю н у с а л и ев у г/т сөзінің түбірі 
есім ф орм асы ндағы “ о#” болуы м үмкін деген 
болжам айтады.
Қазақ тіліндегі 
үйрет=, үйрен=сө
здерінің де 
“ үгіт” созімен бір төркіндес болуы мүмкін. Ескі 
үй ғы р тілінде 
“ог§іп=”, “ог§іі—’
болып қолда- 
нылған.
Бұл сөздердің түбірі “ о#” болса, 
“ре” - ш а-
шыра=, қира=, жайра=т.Ь.
етістіктердің құрамын- 
дағы ~рд~ж ұрнағы мен бірдей өнімсіз қосымша. 
Ал, 
-т, -н -
етіс тұлғалары.
Қ азақ тіліндегі 
үйрен=, үйрет=
сөздері жо- 
ғары дағы ескерткіштердегі қолданылуынан ды- 
бы сты қ өзгеріске ұш ы рағаны м ен, кейбір түркі 
тілдерінде олар сол күйінде сақталған. Мысалы: 
түрікм ен тілінде 
огрен
= , 
өгрет=.
Мүрын.
М .Қ аш қари сөздігінде, “ Қ ұдатғу- 
білігте” т.б. ерте жазба ескерткіштерінде бұл сөз 

Ьигип
” түрінде берілген. Сол сияқты кейбір 
қазіргі түркі тілдерінде (азербайжан т.б.) бұл сөз 
бүгінде де осылай қолданылады. Қ азақ тілінде 
оның “
мүрын
” болып қолданылуы қы пш ақ-оғы з 
тілдер топтарына сәйкес 
б~м
дыбыс сәйкестігіне 
сай заңды. Олай болса, бұл сөздің ежелгі түрі 

Ъигип
” деп қарауға болады.
М .Қ аш қарида “
Ъиг
= ” - “пахнуть” , “благо- 
ухать” деген етістік бар:
ЦрагЪигсіі
(‘мускус бла- 
гоухал’). Бұл сөз “ Құдатғу-білігте” де кездеседі. 
Осы мысалдарл*}
7
?ьш сөзінің (
Ъипіп
) түбірі&ш*= 
етістігі деген ой туғызады 
Ъиг= -
“ иіс ш ы ғару” , 
“хош иістену” деген болса, иіс сезу мүш есінің 
атауына ол етістіктің негіз болуы таң қаларлы қ 
жай емес сияқты.
Егер дене мүш елерінің атауларының ж аса- 
луында^белгілі бір ортақты қ, ұқсасты қ, созту- 
дырушы ортақ модель болады деп қарасақ, қазақ 
тіліндегі 
ерін
сөзін де осы ыңғайда талдауға бо- 
латын сияқты . Көне түркі тілінде “ ег= ” деген 
етістік кезеседі. Оның беретін мағынасы - “рас- 
калывать”. Олай болса, 
мойын, қойын, ясүлын, табан,
жауырын
т.б. атауларды осы үлгі негізінде тал- 
дауға болады.
Түркітануда дене мүшелері атауларының 
қ ұ р а м ы н д а ғы “ - қ ” , “ - к ” , “ - ғ ” , “ - г ” , “ - н ” 
кішірейткіш мағы наны, былайша айтсақ, үлкен
дененің кіші денеге қаты сы н білдіреді деп, оған 
біл-білек, іш-ішек, бой-бойын (мойын)
т.б. дәлел- 
дер келтіріледі. Есім түбірлерден жасалған зат ес- 
ім дердің қ ұ р а м ы н д ағы “ н ” қо сы м ш асы н ы ң
кішірейткіштік мағынасы туралы басқа да ғалым- 
дар сөз қы лған. А .Зайончковский де - / - а / “ н ” 
қосымшасы арқылы жасалған зат есімдерге кеңі- 
рек тоқталып, әсіресе - / - а / “ н ” немесе / - е / “ н ” 
арқылы жасалған зат есімдерде кішірейткіш ма- 
ғы на бар деп қорытады.
Ж о ғ а р ы д а т а л д а н ғ а н та р и х и т ұ л ғ а л ы
түбірлердің сөзтуды руш ы модельдері немесе 
қосы м ш а морфемаларын талдау негізінде тілдің 
даму барысындағы морфологиялық құрылыстың 
жетілуі мен лексикалы қ баюы (сөздердің әртүрлі 
топтары мен ж аңа ұғымдарды беретін лексика- 
лы қ құралдардың көбеюі) түбір морфеманы ң да 
құры лы мды қ дамуына әкелетінін көрсетті. Өзі 
беретін ұғымның ерекшелігі ашыла түскен сайын 
түбір создер “олі” түбірлер түрінде “сүрленіп” , 
ж аңа ұғы м дарға негіз болып қала береді. Ол 
түбірлерде (өлі түбірлерде) Э.В.Севортян көрсет- 
кендей, бір гомогендік бірлестікке кіретін сөздердің 
бәріне ортақ түбірлік сипат бар. Оны түбірлес 
сөздер ұясындағы ең кіш і, ортақ бөлшекті ажы- 
рату арқылы жорамал түрінде қалпына келтіруге 
болады.
Осыған байланысты диахрондық және синх- 
рондық тұрғыдан қарастырылатын түбір ұғымы 
этим ологиялы қ түбір және тарихи туынды түбір 
деп ажырата қарауды қажет етеді.
Этимологиялық түбірдің (“өлі” түбір, байлау- 
лы түбір, этимон түбір т.б.) бойында әртүрлі өзге- 
рістерге ұш ырап, түрленген, құрылымдық, се- 
мантикалық, деривациялы қ валенттілікті корсе- 
тетін “тек” сақталады.
Бірақ әрбір жеке сөзден оның түбірінің на- 
қты м ағы насы н аны қтау мүмкін емес. Әдетте, 
негізден (туынды түбірден) табылатын оның се- 
мантикалы қ көлемі тарлау болады. Себебі, жал- 
ған ған қосымш алар арқы лы туынды сөздердің 
құрылымындағы түбір дәлденіп, нақтылана түседі. 
Яғни, тілдің даму барысында қосымша және түбір 
морфемалар бір-бірімен тығыз байланыста бола- 
ды. Ал, олардың бәріне ортақ кең көлемді мағы - 
на бір мәндес толық сөзжасамдық ұя шеңберінде 
қарастырылатын түбірлес сөздердің гомогенді 
қатарынан табылады. Бір сөзжасамдық ұяға бір 
топтағы сөздердің ортақ мэні мен ортақ түбірінен 
тұратын сөзжасамдық қатынастарымен байланы- 
сты түбірлес сөздер ғана кіреді. Себебі, түбірлес 
создер ұясындағы түбір морфеманы ң м ағы на




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   318   319   320   321   322   323   324   325   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет