244 СӨЗЖАСАМ лы көптеген зат есімдерді талдағанда кездеседі.
Мысалы:
сан - ерте түркі тілінде - “сан алу” ,
ж алын-ж ш у, отын - алтай, хакас тілдерінде -
“ от ж а ғу ” т.б.
Үгіт. К өне түркі тілінде
“о£' сөзі екі м ағы -
нада қолданы лған. Бірі - есім “ о#” - ‘разум ’,
‘м ы сль’, екінш ісі - етістік “ /&=” ‘хвалить’, ‘пре-
во зн о си ть’. Б .М .Ю н у с а л и ев у г/т сөзінің түбірі
есім ф орм асы ндағы “ о#” болуы м үмкін деген
болжам айтады.
Қазақ тіліндегі
үйрет=, үйрен=сө здерінің де
“ үгіт” созімен бір төркіндес болуы мүмкін. Ескі
үй ғы р тілінде
“ог§іп=”, “ог§іі—’ болып қолда-
нылған.
Бұл сөздердің түбірі “ о#” болса,
“ре” - ш а- шыра=, қира=, жайра=т.Ь. етістіктердің құрамын-
дағы ~рд~ж ұрнағы мен бірдей өнімсіз қосымша.
Ал,
-т, -н - етіс тұлғалары.
Қ азақ тіліндегі
үйрен=, үйрет= сөздері жо-
ғары дағы ескерткіштердегі қолданылуынан ды-
бы сты қ өзгеріске ұш ы рағаны м ен, кейбір түркі
тілдерінде олар сол күйінде сақталған. Мысалы:
түрікм ен тілінде
огрен = ,
өгрет=. Мүрын. М .Қ аш қари сөздігінде, “ Қ ұдатғу-
білігте” т.б. ерте жазба ескерткіштерінде бұл сөз
“
Ьигип ” түрінде берілген. Сол сияқты кейбір
қазіргі түркі тілдерінде (азербайжан т.б.) бұл сөз
бүгінде де осылай қолданылады. Қ азақ тілінде
оның “
мүрын ” болып қолданылуы қы пш ақ-оғы з
тілдер топтарына сәйкес
б~м дыбыс сәйкестігіне
сай заңды. Олай болса, бұл сөздің ежелгі түрі
“
Ъигип ” деп қарауға болады.
М .Қ аш қарида “
Ъиг = ” - “пахнуть” , “благо-
ухать” деген етістік бар:
ЦрагЪигсіі (‘мускус бла-
гоухал’). Бұл сөз “ Құдатғу-білігте” де кездеседі.
Осы мысалдарл*}
7
?ьш сөзінің (
Ъипіп ) түбірі&ш*=
етістігі деген ой туғызады
Ъиг= - “ иіс ш ы ғару” ,
“хош иістену” деген болса, иіс сезу мүш есінің
атауына ол етістіктің негіз болуы таң қаларлы қ
жай емес сияқты.
Егер дене мүш елерінің атауларының ж аса-
луында^белгілі бір ортақты қ, ұқсасты қ, созту-
дырушы ортақ модель болады деп қарасақ, қазақ
тіліндегі
ерін сөзін де осы ыңғайда талдауға бо-
латын сияқты . Көне түркі тілінде “ ег= ” деген
етістік кезеседі. Оның беретін мағынасы - “рас-
калывать”. Олай болса,
мойын, қойын, ясүлын, табан, жауырын т.б. атауларды осы үлгі негізінде тал-
дауға болады.
Түркітануда дене мүшелері атауларының
қ ұ р а м ы н д а ғы “ - қ ” , “ - к ” , “ - ғ ” , “ - г ” , “ - н ”
кішірейткіш мағы наны, былайша айтсақ, үлкен
дененің кіші денеге қаты сы н білдіреді деп, оған
біл-білек, іш-ішек, бой-бойын (мойын) т.б. дәлел-
дер келтіріледі. Есім түбірлерден жасалған зат ес-
ім дердің қ ұ р а м ы н д ағы “ н ” қо сы м ш асы н ы ң
кішірейткіштік мағынасы туралы басқа да ғалым-
дар сөз қы лған. А .Зайончковский де - / - а / “ н ”
қосымшасы арқылы жасалған зат есімдерге кеңі-
рек тоқталып, әсіресе - / - а / “ н ” немесе / - е / “ н ”
арқылы жасалған зат есімдерде кішірейткіш ма-
ғы на бар деп қорытады.
Ж о ғ а р ы д а т а л д а н ғ а н та р и х и т ұ л ғ а л ы
түбірлердің сөзтуды руш ы модельдері немесе
қосы м ш а морфемаларын талдау негізінде тілдің
даму барысындағы морфологиялық құрылыстың
жетілуі мен лексикалы қ баюы (сөздердің әртүрлі
топтары мен ж аңа ұғымдарды беретін лексика-
лы қ құралдардың көбеюі) түбір морфеманы ң да
құры лы мды қ дамуына әкелетінін көрсетті. Өзі
беретін ұғымның ерекшелігі ашыла түскен сайын
түбір создер “олі” түбірлер түрінде “сүрленіп” ,
ж аңа ұғы м дарға негіз болып қала береді. Ол
түбірлерде (өлі түбірлерде) Э.В.Севортян көрсет-
кендей, бір гомогендік бірлестікке кіретін сөздердің
бәріне ортақ түбірлік сипат бар. Оны түбірлес
сөздер ұясындағы ең кіш і, ортақ бөлшекті ажы-
рату арқылы жорамал түрінде қалпына келтіруге
болады.
Осыған байланысты диахрондық және синх-
рондық тұрғыдан қарастырылатын түбір ұғымы
этим ологиялы қ түбір және тарихи туынды түбір
деп ажырата қарауды қажет етеді.
Этимологиялық түбірдің (“өлі” түбір, байлау-
лы түбір, этимон түбір т.б.) бойында әртүрлі өзге-
рістерге ұш ырап, түрленген, құрылымдық, се-
мантикалық, деривациялы қ валенттілікті корсе-
тетін “тек” сақталады.
Бірақ әрбір жеке сөзден оның түбірінің на-
қты м ағы насы н аны қтау мүмкін емес. Әдетте,
негізден (туынды түбірден) табылатын оның се-
мантикалы қ көлемі тарлау болады. Себебі, жал-
ған ған қосымш алар арқы лы туынды сөздердің
құрылымындағы түбір дәлденіп, нақтылана түседі.
Яғни, тілдің даму барысында қосымша және түбір
морфемалар бір-бірімен тығыз байланыста бола-
ды. Ал, олардың бәріне ортақ кең көлемді мағы -
на бір мәндес толық сөзжасамдық ұя шеңберінде
қарастырылатын түбірлес сөздердің гомогенді
қатарынан табылады. Бір сөзжасамдық ұяға бір
топтағы сөздердің ортақ мэні мен ортақ түбірінен
тұратын сөзжасамдық қатынастарымен байланы-
сты түбірлес сөздер ғана кіреді. Себебі, түбірлес
создер ұясындағы түбір морфеманы ң м ағы на