П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ



Pdf көрінісі
бет323/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   319   320   321   322   323   324   325   326   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
245
бірлігі мен тұрақты мағынасының сақталуы “бұл 
бір морфема ма әлде оның дыбыстық вариантта- 
ры ма, әлде әртүрлі м орф ологиялы қ элемент- 
тері м е” деген мәселені шешудің кілтін береді.
Осы сем антикалы қ бірлік негізінде байла- 
нысқан сөзтудырушы модельдер арқылы жасал- 
ған түбірлес сөздердің құрам ы н дағы тарихи 
түбірлерді қалпына келтіру барысында ол сөзту- 
д ы р у ш ы ұ я л а р д ы ң қ а т а р ы н а ө зе к б о л ы п , 
біріктіріп тұрған кең көлемдегі ортақ м ағы на
уәжді негіз түбір болатыны анықталады.
Я ғни туынды сөздердің м азм ұнды қ құры - 
лымында түбір сөздердің уәждеуші қызметі ар- 
қасында уәжділік (мотивированность), семанти- 
калы қ өзек сақталады. Соны ортақ желі, арқау 
етіп, қалыптасқан сөзжасамдық ұяның (түбірлес 
сөздердің) әрі қарай жіктелмейтін бөлігі - түбірін 
теориялық тұрғьщан табуға болады. Ішкі рекон- 
струкция әдісі арқы лы түбірлес сөздердің құра- 
мынан осы тілдің өзінен, ия болмаса сыртқы ре- 
конструкция арқы лы туыс тілдер мен түркі ес- 
керткіш терінен түбір м ағы налы жалпытүркілік 
элементтер анықталып қалпына келтіріледі.
Осы тектес түбірлес сөздер - бір ұядан та- 
райтын жалпы да кешенді м ағы наны нақты ма- 
ғы наларға жіктейтін сем антикалы қ ф илиация- 
ның көріністері, агглютинативті лексикализация 
мен сөзжасамдық жүйенің бағытгары ретінде зерт- 
теледі. Демек, белгілі бір сөзге тарихи морфоло- 
гиялық талдау жасау үшін оны түбірлес туынды 
тұлғалармен салыстырып қарау, жоғарыда атап 
көрсеткеніміздей, олардың ортақ семантикалық 
өзегін теориялық тұрғы дан анықтауға көмекте- 
седі. Бұл арада семантикалық байланыстарды ашу, 
негізінен, сөзтудыруш ы лы қ қатарға сүйенеді. 
Олар біртұтас лексика-семантикалық кеңістіктің 
жалпы ттзбегіндегі сем антикалы қ түйін тәрізді. 
Сонды қтан да сөздің уәждік байланы стары на 
қатысты сөзтудырушылық өнімділік сөздің өзе- 
гіне байланады. Түбірдің беретін мәні түбірлес 
сәздердің мағынасын ортақ бір идеяға тоғысты- 
ратын түйін тәрізді екені басқа да корнекті 
түркітануш ы ғалымдардың еңбектерінде атап 
көрсетілген.
Осындай түбірлер қазақ тіл білімінде Қ.Жұба- 
нөв зерттеулерінен бастап “өлі” түбірлер деп ата- 
лып жүр. Бірақ бұл атаудың ш арттылығы н ес- 
керген жөн. Олардың синхронды қ тұрғы дан 
қосымша морфемамен тіркескенде тілдегі қолда- 
нысы сақталған. “ Олі түбірлер” деген ұғымды 
белгілі дәрежеде “байлаулы түбір” (“связанный 
корень”) деген ұғыммен салыстыруға болады. Осы
те р м и н д і оры с тіл б іл ім ін е а л ғаш ен гізген
Г.О .В инокур оған былай деп аны қтама береді: 
“ ... основы , которые всегда даны нам только в 
соединении с теми или иными аффиксами, мож- 
но было бы назвать основами связанны м и. Ср., 
например, соотнош ение слов 
при-выкнуть и от-
выкнуть,
где выделяется первичная основа -
вы к

неизвестная в свободном от афф иксов виде” .
Көріп өты рғаны м ы здай, “байлаулы түбір” - 
синхронды қ талдаудың единицасы. Себебі, ол - 
сөздің құрамынан сөзтудырушылық морфемалар- 
ды біртіндеп ажыратып алудың нәтижесінде қал- 
ған қалдық. “ Өлі түбір” қосы м ш а морфемасыз 
с и н х р о н д ы қ тұ р ғы д ан қ ол д ан ы л а алм ай ты н
қ о с ы м ш а ғ а “ б а й л а у л ы ” тү б ір . Б ір а қ “ ө л і” 
түбірлерде өған қөса тек синхрондық әдіспен бай- 
лаулы морфемалары шешіле алмайтын, сонды қ- 
тан этим ологиялы қталдау негізінде диахрондық 
тұрғы дан да қарастыруды қажет ететін өзіне тән 
белгілері бар.
С ө н ы м ен , түбірді д и ах р ө н д ы қ тұ р ғы д ан
сөзжасам прөцесімен ты ғы з байланы ста қарап, 
синхронды қ тұрғы дан м орф ем алы қ бөлуге кел- 
мейтін 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   319   320   321   322   323   324   325   326   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет