СӨЗЖАСАМТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ 245 бірлігі мен тұрақты мағынасының сақталуы “бұл
бір морфема ма әлде оның дыбыстық вариантта-
ры ма, әлде әртүрлі м орф ологиялы қ элемент-
тері м е” деген мәселені шешудің кілтін береді.
Осы сем антикалы қ бірлік негізінде байла-
нысқан сөзтудырушы модельдер арқылы жасал-
ған түбірлес сөздердің құрам ы н дағы тарихи
түбірлерді қалпына келтіру барысында ол сөзту-
д ы р у ш ы ұ я л а р д ы ң қ а т а р ы н а ө зе к б о л ы п ,
біріктіріп тұрған кең көлемдегі ортақ м ағы на,
уәжді негіз түбір болатыны анықталады.
Я ғни туынды сөздердің м азм ұнды қ құры -
лымында түбір сөздердің уәждеуші қызметі ар-
қасында уәжділік (мотивированность), семанти-
калы қ өзек сақталады. Соны ортақ желі, арқау
етіп, қалыптасқан сөзжасамдық ұяның (түбірлес
сөздердің) әрі қарай жіктелмейтін бөлігі - түбірін
теориялық тұрғьщан табуға болады. Ішкі рекон-
струкция әдісі арқы лы түбірлес сөздердің құра-
мынан осы тілдің өзінен, ия болмаса сыртқы ре-
конструкция арқы лы туыс тілдер мен түркі ес-
керткіш терінен түбір м ағы налы жалпытүркілік
элементтер анықталып қалпына келтіріледі.
Осы тектес түбірлес сөздер - бір ұядан та-
райтын жалпы да кешенді м ағы наны нақты ма-
ғы наларға жіктейтін сем антикалы қ ф илиация-
ның көріністері, агглютинативті лексикализация
мен сөзжасамдық жүйенің бағытгары ретінде зерт-
теледі. Демек, белгілі бір сөзге тарихи морфоло-
гиялық талдау жасау үшін оны түбірлес туынды
тұлғалармен салыстырып қарау, жоғарыда атап
көрсеткеніміздей, олардың ортақ семантикалық
өзегін теориялық тұрғы дан анықтауға көмекте-
седі. Бұл арада семантикалық байланыстарды ашу,
негізінен, сөзтудыруш ы лы қ қатарға сүйенеді.
Олар біртұтас лексика-семантикалық кеңістіктің
жалпы ттзбегіндегі сем антикалы қ түйін тәрізді.
Сонды қтан да сөздің уәждік байланы стары на
қатысты сөзтудырушылық өнімділік сөздің өзе-
гіне байланады. Түбірдің беретін мәні түбірлес
сәздердің мағынасын ортақ бір идеяға тоғысты-
ратын түйін тәрізді екені басқа да корнекті
түркітануш ы ғалымдардың еңбектерінде атап
көрсетілген.
Осындай түбірлер қазақ тіл білімінде Қ.Жұба-
нөв зерттеулерінен бастап “өлі” түбірлер деп ата-
лып жүр. Бірақ бұл атаудың ш арттылығы н ес-
керген жөн. Олардың синхронды қ тұрғы дан
қосымша морфемамен тіркескенде тілдегі қолда-
нысы сақталған. “ Олі түбірлер” деген ұғымды
белгілі дәрежеде “байлаулы түбір” (“связанный
корень”) деген ұғыммен салыстыруға болады. Осы
те р м и н д і оры с тіл б іл ім ін е а л ғаш ен гізген
Г.О .В инокур оған былай деп аны қтама береді:
“ ... основы , которые всегда даны нам только в
соединении с теми или иными аффиксами, мож-
но было бы назвать основами связанны м и. Ср.,
например, соотнош ение слов
при-выкнуть и от- выкнуть, где выделяется первичная основа -
вы к ,
неизвестная в свободном от афф иксов виде” .
Көріп өты рғаны м ы здай, “байлаулы түбір” -
синхронды қ талдаудың единицасы. Себебі, ол -
сөздің құрамынан сөзтудырушылық морфемалар-
ды біртіндеп ажыратып алудың нәтижесінде қал-
ған қалдық. “ Өлі түбір” қосы м ш а морфемасыз
с и н х р о н д ы қ тұ р ғы д ан қ ол д ан ы л а алм ай ты н
қ о с ы м ш а ғ а “ б а й л а у л ы ” тү б ір . Б ір а қ “ ө л і”
түбірлерде өған қөса тек синхрондық әдіспен бай-
лаулы морфемалары шешіле алмайтын, сонды қ-
тан этим ологиялы қталдау негізінде диахрондық
тұрғы дан да қарастыруды қажет ететін өзіне тән
белгілері бар.
С ө н ы м ен , түбірді д и ах р ө н д ы қ тұ р ғы д ан
сөзжасам прөцесімен ты ғы з байланы ста қарап,
синхронды қ тұрғы дан м орф ем алы қ бөлуге кел-
мейтін