П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| КҮРДЕЛІСӨЗДЕР
247 күрең, ак күба, қызыл ала т.б. - сын есімдер; он алты, отыз бес, жүз екі, т.б. -сан есімдер; ешкім, эрқайсысы, элдекім - есімдіктер; алып кел, кіріп шық, беріп кет - етістіктер; күні ертең, қүр босқа, таң сәріде - үстеу. Ғалымдар күрделі сөздердің түркі тілдерінде жалпы көне құбы лы с екенін, олардың орхон жазба ескерткіш терінің тілінде де барын айта келіп, ескерткіштер тіліндегі кісі аттарынан, жер- су аттарынан көптеп мысалдар келтіреді. Сөйтіп тілімізден белгілі орын алатын, көне замандардан бастап күні бүгінге дейін сөздік қоры- мызды байытып келе жатқан күрделі сөздер қазір сөздік қорымыздан да қомақты орын алады. Күрделі сөздер барлық басқа туынды сөздер сияқты созжасам әрекетінің нэтижесіне жатады. А ны ғы рақ айтсақ, ол - туынды сөздер тобында- ғы сөздер, ал туынды создер лексикалы қ бірлік - деп танылатыны белгілі. Олай болса, аналити- калы қ с и н так си стік тәсіл арқы лы ж асал ған күрделі создер тілге белгілі бір лекси калы қ ма- ғынамен қосылады. Сондықтан күрделі сөздердің әрқайсы сы ны ң озіндік лексикалы қ м ағы насы болады. Күрделі сөздер созж асам ны ң тілден үлкен орын алатын аналитикалық тәсілі арқылы жаса- лады. С өзж асам ны ң ғылымда таны лған негізгі тәсілдерінің бірі болып саналатын аналитикалық тәсіл арқы лы күрделі сөздер жасалады. Бұл тұрғы да ғы лы м да пікір алалы ғы ж оқ деуге то- лы қ болады. Сөзж асамны ң аналитикалы қ тәсілі ғылы м- да көне тәсіл саналаты ны белгілі. Осы тэсілдің түркі тілдерінде коне замандардан қолданылып келе ж атқаны н орхон жазба ескерткіш тердің тілінде қолданылған йашыл үгүз - көк озен, күнтүз - күндіз, беңгу таш - мэңгі тас (жазулы тас), Беш Балық - Бес балық (қала аты), Бес кечен - Бес кеиіен (жер аты), Бай балық (жер аты), Қадырхан йыш (жер аты), Қазлық көл (кол аты), Қара күм (жер аты), Чуш башы (шың аты), Ыдықбаш (жер аты), Баз қаған (хан аты), Барыс бег (шен аты), Білге қаған (хан аты), Богу қаған (хан аты), Істелі қаған (хан аты), Күл білге қаған (хан аты), кули Чор (хан аты), Қүны сенүнг (кісі аты), Нең сенүк (кісі аты), Оғуз білге (кісі аты), Ынанчы чор (кісі аты), Он оқ (халық аты), Көк түрік тәрізді күрделі сөздерден көруге болады. Осы мысалдар туралы бұл монографияда төмендегідей түсінік берілген: Келтірілген мысалдар күрделі сөздердің көне за- мандардан бері қолданылып келе жатқаны екін- шіден, олардың географиялық атаулар, яғн и өзен, көл, жер, қала және кісі аттарында жиі кез- десетіні айқын көрінеді. Осыған қарап, кейбіреу- л ер а н а л и т и к а л ы қ тәсіл а р қ ы л ы сөз ж асау тәжірбиесі түркі тілдерінде осы жер-су, кісі ат- тарынан басталмады ма екен деген де ой айтады. Бұл дұрыс айты лған пікір, өйткені қазіргі тілде де ж ер-су атаулары мен кісі аттары нда күрделі сөз басым орын алады, оны осы мэселе- дегі ж алғастық үрдісі деп түсініп, бағалау қажет, бірақ ол сөзж асам дық ж алғы з тәсіл емес. Басқа да тәсілдер бары белгілі. Қанш а ғасыр өтсе де, тілде аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау үзбей жалғасып келе жатуымен байланысты қазақтілінің создік байлы ғынан күрделі сөздер кең орын ала- ды, ол қазір өзінің қолданылу аясын кеңіткен, сөздік қордың барлық саласынан үлкен орын ала- ды. Күрделі создер тіл атаулыға оте кең тараған құбылыс болғаны на қарамастан, бұл - ғылымда- ғы оте үлкен тапас мәселе, осы мэселеде пікір алалы ғы да күшті, күрделі сөздер - ғылыми шешімін әлі толық таппай, келе жатқан мэселе. Әртүрлі жүйелі тілдерде күрделі сөздің жаса- луында айырма жоқ емес. Бұл жағдайдың күрделі сөз туралы түрлі пікір туғызуы заңды. Бірақ бір жүйеге жататын түрлі туы сқан тілдердің өзінде де күрделі сөз туралы тұрақты пікір болмай ке- леді. Күрделі сөздер мэселесінің осы жағдайы қазір де өзгеріп кеткен жоқ. Бұл күрделі сөздерді зерт- теудің қажеттілігін, өзектілігін көрсетеді. Күрделі сөздерге ғалымдар түрлі анықтама беріп жүр, күрделі сөзге анықтама беруші ғалым негізінде оз тіліндегі күрделі сөздердің ерекшелі- гіне көбірек көңіл аударады, сондықтан да күрделі сөздің анықтамасының бірдей болмауы заңды. Алайда, тілдер түрлі болғанымен, күрделі сөз құбы- лысыны ң көпшілік тілге ортақ қасиеттері де бары сөзсіз. Сондықтан күрделі сөздерге берілген анық- тамаларда ол ортақ қасиеттер байқалмай қалмай- ды. Міне, сондықтан түрлі жүйелі тілдерде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамаларды ң бәрінде күрделі сөздердің мағына тұтастығы, күрделі құра- мы, біртұтас тілдік бірлік екені, бір сөз қызметін атқаратыны үнемі көрсетіліп отырады. Күрделі сөзге әр ғалым әртүрлі анықтама бе- реді, бірақ солардың бәрінде күрделі сөздердің екі не онан да көп сыңарлардан жасалатынын бэрі де дәлелдейді. Бұл - ғалымдардың бәріне ортақ пікір. Оны қазақ тілі деректері де растайды. Сон- дықтан күрделі сөздердің негізгі белгісінің біріне оны ң күрделі құрылымы жатады, сол арқылы ол |