КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР 249 Сонымен күрделі сөздер бірнеше мағыналы
сыңарлардан жасалғаны на қарамасган, біртұтас
лексикалы қ м ағы на береді. Ғылымда ол таны л-
ған, ол туралы пікір алалығы жоқ. С онды қтан
ол күрделі сөздің негізгі белгілерінің біріне оның
құрамындағы сөздердің мағына бірлігі, тұтасты-
ғы жатады. Оны күрделі сөздерге ғалымдар бер-
ген анықтамалардан коруге болады.
Ж алпы тіл білімінде, орыс тіл білімінде,
түркологияда, қазақ тіл білімінде де күрделі
сөздің м ағы на бірлігі бір белгі деп саналған.
Күрделі сөздердің м ағы на тұтастығы тура-
лы ерте кезден бастап, күні бүгінге дейін талас
ж оғы на қарамастан, осы белгіге сүйеніп, тілдегі
күрделі сөз атаулыны тану, ажырату оңай емес
екені қазір аны қ байқалы п жүр.
Күрделі сөздің м ағы на тұтастығынан туын-
дайтын басқа белгілерінің біріне оны ң тілде -
бір лексикалы қ бірлік (единица) болып танылуы
ж атад ы . К ү р д е л і с о з тіл д е бір м а ғ ы н а н ы
білдіретін бір сөз болып саналады. М ысалы,
ит ала қаз - ш ы нды қ омірдегі бір құсты ң аты. Бұл
күрделі сөз -
үйрек, тауық сияқты өмірдегі затты
атайтын сөз. Айырмаш ылық:
үйрек, тауық деген
сездер дара сөздер,
ит ала каз - күрделі сөз.
Күрделі сөздің құрамы екі я өнан да көп
лекси калы қ м ағы налы сыңарлардан құралуы,
сөздің күрделі құрамды бөлуы өны ң бір сөз бө-
лып танылуына кедергі бөлмауына, өның біртұтас
мағы на білдіруіне, бір сөз қызметін атқаруына,
тілдегі лексикалы қ мағыналы басқа сөздер қата-
рында, тобы нда болуына байланысты. Тілдегі
негізгі түбір создер, туынды түбір создер, күрделі
создер дербес сөз ретінде, лексикалық мағыналы
сөз ретінде тілде бірдей қызмет атқарады. Бұлар-
дың қайсысы бөлсын тілдегі дайын лексикалы қ
бірлікте^) яғн и дайын сөздер. Олар сөйлеу кезін-
де дайын қалпында сөйлемге алынады да, сөйлеуде
қөлданыла береді. Атап айтсақ, күрделі сөздер де
тілде бір кездерде ж асалған, қазір өлар - қазақ
тілінде сөйлейтін адамдарға таныс сөздер. С өн-
ды қтан сөйлеуші адам басқа сөздерді сөйлем
құрау, өйы н жеткізу үшін қалай сөйлемде қөл-
данса, күрделі сөздерді де сөлай дайын қалпы н-
да алып, қөлдана береді.
Күрделі сөздердің м ағы на тұтастығы өлар-
дың құрам ы ндағы сы ңарларға байланысты. Әр
күрделі сөз тілде белгілі құрамда тұрғанда, бір
мағына беретін бөлып қалыптасқан. Сөндықтан
күрделі сөздің құрамы мен өны ң білдіретін ма-
ғынасы байлаулы деп санау қажет. М ысалы,
ак /субядеген күрделі сөздің қүрамын өзгертсек, бұл
мағына берілмейді:
қүба ақ, ақ сары, боз д/<түрінде
өлар
ак қүба күрделі сын есімнің мағынасын бере
алмайды. Бұл - жалғыз күрделі сөз емес, сөз атау-
лы ға тән қасиет. Дара сөздердің мағынасы өның
дыбыстық құрамына байланысты. Мысалы,
адам деген сөз тек өсы ды бы сты қ құрамда тұрғанда
ғана өз м ағы н асы н білдіреді, өсы ды бы сты қ
құрамды, не өның өрналасу тәртібін (адам - атам,
мада т.б.) өзгертсек,
адам сөзінің мағы насы бер-
ілмейді. Туынды сөздерде де мөрфемалар, өның
тәртібі өзгермеу керек. М ысалы,
м алш ы дегенді
малды - ышлам т.б. етіп өзгертуге бөлмайды,
өйткені өл
малш ы түрінде ғана тілде өсы м ағы -
наны беретін бөлып қалыптасқан. Күрделі сөздер
де белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар белгілі
тәртіпте тұрғанда, бір м ағы н а беретін бөлып
қалыптасқан, сөнды қтан өл м ағы на берілу үшін
күрделі сөздің құрамы да, құрам ы ндағы сыңар-
лардың өрналасу тәртібі де сақгалуы қажет. Бас-
қаш а айтқанда, бұл күрделі сөздердің құрамы
тұрақты екенін дэлелдейді. Тұрақты күрделі құрам-
да ғана күрделі сөз м ағы насы қалыптасқан, сөн-
дықтан сөл құрамда ғана сөл мағынаны білдіреді.
Сөзжасамда күрделі сөздің жалпы үш белгісі
көрсетіледі, сөның бірі-сыңарлардың тұрақты өрны
бөлуы. М ысалы,
темір қазық, алтыбақан, ит ала қаз, қара торы, ақ шүбар, көк теңбіл, отыз бес, ал- пыс торт, сексен екі, келіп кет, алып бар, көріп бер, күні кеше, т үнеугүніі.Ь. күрделі сөздерді алсақ,
өсылардыңәрқайсысы екі сыңардан құралған. Осы
сөздердің құрамындағы сыңарлар жеке қөлданыл-
ғандағы м ағы налы қ дербестігін сақтап тұр ма
деген сұрақ шешуші қы змет атқарады. Күрделі
сөздің сыңарлары жай, еркін сөз тіркесіндегі сы-
ңарлардан басқаша. Бұл мәселені анықтамайын-
ша, күрделі сөздің мағынасы толық айтылмайды.
Ж ай, еркін сөз тіркесін жасаушы сөздердің
әрқайсы сы дербес м ағы налы сөздер, өлардың
әрқайсысы сөйлемде жеке сұраққа жауап береді,
әрқайсысы сөйлем мүшесі қызметін атқарады, өлар
сөйлемдегі бірнеше сөздермен түрлі сөз тіркесін
жасайды. М ысалы,
оқығанды коңілге ықыласпен тоқылық (Алтынсарин). Осы сөйлемде төмендегі
сәз тіркестері бар: 1)
ықыласпен тоқылық, 2)
коңілге тоқылық, 3)
оқығанды тоқылық. Осы сөйлемде
не бәрі 4 сөз бар, өлар 3 сөз тіркесін жасап тұр.
Сөз тіркесінің заңы бөйынш а өның сыңарла-
ры төлық мағы налы дербес соз бөлу керек, сөн-
дықтан сөйлемдегі сөздердің бэрі белгілі сұраққа
жа^ап беретін дербес сөз (өқығанды - нені? кеңілге
- неге? ы қ ы л асп ен - қалай? т ө қ ы л ы қ - не