П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет327/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   323   324   325   326   327   328   329   330   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
249
Сонымен күрделі сөздер бірнеше мағыналы 
сыңарлардан жасалғаны на қарамасган, біртұтас 
лексикалы қ м ағы на береді. Ғылымда ол таны л- 
ған, ол туралы пікір алалығы жоқ. С онды қтан 
ол күрделі сөздің негізгі белгілерінің біріне оның 
құрамындағы сөздердің мағына бірлігі, тұтасты- 
ғы жатады. Оны күрделі сөздерге ғалымдар бер- 
ген анықтамалардан коруге болады.
Ж алпы тіл білімінде, орыс тіл білімінде, 
түркологияда, қазақ тіл білімінде де күрделі 
сөздің м ағы на бірлігі бір белгі деп саналған.
Күрделі сөздердің м ағы на тұтастығы тура- 
лы ерте кезден бастап, күні бүгінге дейін талас 
ж оғы на қарамастан, осы белгіге сүйеніп, тілдегі 
күрделі сөз атаулыны тану, ажырату оңай емес 
екені қазір аны қ байқалы п жүр.
Күрделі сөздің м ағы на тұтастығынан туын- 
дайтын басқа белгілерінің біріне оны ң тілде - 
бір лексикалы қ бірлік (единица) болып танылуы 
ж атад ы . К ү р д е л і с о з тіл д е бір м а ғ ы н а н ы
білдіретін бір сөз болып саналады. М ысалы, 
ит
ала қаз -
ш ы нды қ омірдегі бір құсты ң аты. Бұл 
күрделі сөз - 
үйрек, тауық
сияқты өмірдегі затты 
атайтын сөз. Айырмаш ылық: 
үйрек, тауық
деген 
сездер дара сөздер, 
ит ала каз
- күрделі сөз.
Күрделі сөздің құрамы екі я өнан да көп 
лекси калы қ м ағы налы сыңарлардан құралуы, 
сөздің күрделі құрамды бөлуы өны ң бір сөз бө- 
лып танылуына кедергі бөлмауына, өның біртұтас 
мағы на білдіруіне, бір сөз қызметін атқаруына, 
тілдегі лексикалы қ мағыналы басқа сөздер қата- 
рында, тобы нда болуына байланысты. Тілдегі 
негізгі түбір создер, туынды түбір создер, күрделі 
создер дербес сөз ретінде, лексикалық мағыналы 
сөз ретінде тілде бірдей қызмет атқарады. Бұлар- 
дың қайсысы бөлсын тілдегі дайын лексикалы қ 
бірлікте^) яғн и дайын сөздер. Олар сөйлеу кезін- 
де дайын қалпында сөйлемге алынады да, сөйлеуде 
қөлданыла береді. Атап айтсақ, күрделі сөздер де 
тілде бір кездерде ж асалған, қазір өлар - қазақ 
тілінде сөйлейтін адамдарға таныс сөздер. С өн- 
ды қтан сөйлеуші адам басқа сөздерді сөйлем 
құрау, өйы н жеткізу үшін қалай сөйлемде қөл- 
данса, күрделі сөздерді де сөлай дайын қалпы н- 
да алып, қөлдана береді.
Күрделі сөздердің м ағы на тұтастығы өлар- 
дың құрам ы ндағы сы ңарларға байланысты. Әр 
күрделі сөз тілде белгілі құрамда тұрғанда, бір 
мағына беретін бөлып қалыптасқан. Сөндықтан 
күрделі сөздің құрамы мен өны ң білдіретін ма- 
ғынасы байлаулы деп санау қажет. М ысалы, 
ак
/субядеген күрделі сөздің қүрамын өзгертсек, бұл
мағына берілмейді: 
қүба ақ, ақ сары, боз
д/<түрінде 
өлар 
ак қүба
күрделі сын есімнің мағынасын бере 
алмайды. Бұл - жалғыз күрделі сөз емес, сөз атау- 
лы ға тән қасиет. Дара сөздердің мағынасы өның 
дыбыстық құрамына байланысты. Мысалы, 
адам
деген сөз тек өсы ды бы сты қ құрамда тұрғанда 
ғана өз м ағы н асы н білдіреді, өсы ды бы сты қ 
құрамды, не өның өрналасу тәртібін (адам - атам, 
мада т.б.) өзгертсек, 
адам
сөзінің мағы насы бер- 
ілмейді. Туынды сөздерде де мөрфемалар, өның 
тәртібі өзгермеу керек. М ысалы, 
м алш ы
дегенді 
малды - ышлам
т.б. етіп өзгертуге бөлмайды, 
өйткені өл 
малш ы
түрінде ғана тілде өсы м ағы - 
наны беретін бөлып қалыптасқан. Күрделі сөздер 
де белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар белгілі 
тәртіпте тұрғанда, бір м ағы н а беретін бөлып 
қалыптасқан, сөнды қтан өл м ағы на берілу үшін 
күрделі сөздің құрамы да, құрам ы ндағы сыңар- 
лардың өрналасу тәртібі де сақгалуы қажет. Бас- 
қаш а айтқанда, бұл күрделі сөздердің құрамы 
тұрақты екенін дэлелдейді. Тұрақты күрделі құрам- 
да ғана күрделі сөз м ағы насы қалыптасқан, сөн- 
дықтан сөл құрамда ғана сөл мағынаны білдіреді.
Сөзжасамда күрделі сөздің жалпы үш белгісі 
көрсетіледі, сөның бірі-сыңарлардың тұрақты өрны 
бөлуы. М ысалы, 
темір қазық, алтыбақан, ит ала
қаз, қара торы, ақ шүбар, көк теңбіл, отыз бес, ал-
пыс торт, сексен екі, келіп кет, алып бар, көріп бер,
күні кеше, т үнеугүніі.Ь.
күрделі сөздерді алсақ, 
өсылардыңәрқайсысы екі сыңардан құралған. Осы 
сөздердің құрамындағы сыңарлар жеке қөлданыл- 
ғандағы м ағы налы қ дербестігін сақтап тұр ма 
деген сұрақ шешуші қы змет атқарады. Күрделі 
сөздің сыңарлары жай, еркін сөз тіркесіндегі сы- 
ңарлардан басқаша. Бұл мәселені анықтамайын- 
ша, күрделі сөздің мағынасы толық айтылмайды.
Ж ай, еркін сөз тіркесін жасаушы сөздердің 
әрқайсы сы дербес м ағы налы сөздер, өлардың 
әрқайсысы сөйлемде жеке сұраққа жауап береді, 
әрқайсысы сөйлем мүшесі қызметін атқарады, өлар 
сөйлемдегі бірнеше сөздермен түрлі сөз тіркесін 
жасайды. М ысалы, 
оқығанды коңілге ықыласпен
тоқылық
(Алтынсарин). Осы сөйлемде төмендегі 
сәз тіркестері бар: 1) 
ықыласпен тоқылық,
2) 
коңілге
тоқылық,
3) 
оқығанды тоқылық.
Осы сөйлемде 
не бәрі 4 сөз бар, өлар 3 сөз тіркесін жасап тұр.
Сөз тіркесінің заңы бөйынш а өның сыңарла- 
ры төлық мағы налы дербес соз бөлу керек, сөн- 
дықтан сөйлемдегі сөздердің бэрі белгілі сұраққа 
жа^ап беретін дербес сөз (өқығанды - нені? кеңілге
- неге? ы қ ы л асп ен - қалай? т ө қ ы л ы қ - не




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   323   324   325   326   327   328   329   330   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет