түбірсоз
немесе
байлаулы түбір
дәрежесі-
не жеткізген себептерді қы сқаш а алғанда былай
деп көрсетуге болады: а) түбір ұғы м ы ны ң тарихи
сипатымен байланысты, ә) ж ұрнақтық сөзжасам-
ны ңдам уы мен байланысты.
О ның алдында Э.В.Севөртян “сөзтудыруш ы
ж ү й е” деп, И .А .Батманөв “өйлаудың тұрақсы з
кезеңі” деп атаған синкретизм құбылысы қызмет
етті. Бірақ сөзтудырудың бұл әдісі қанш а ы ңғай-
лы да ықшам бөлғанымен, тілдің грамматикалық
даму бары сы ны ң одан әрі жетілуін қажет етті.
б)
Т үб ір л ер д ің қ ұ р а м ы н д ағы д ы б ы с ты қ
ж үйенің тарихи өзгерістерімен және дамуымен
байланысты. Сөның ішінде кейбір бірбуынды “өлі
түбірлердің” құрам ы ндағы түбір мен қөсы м ш а-
ның әбден кірігіп, “байланы п” қазір бәлуге кел-
мейтін түбір сөз деп ұғынылуы ішкі флексияны ң
нәтижесі бөлуы мүмкін деген жөғарыда келтіріл-
ген пікірлерді ескермеуге бөлмайды. Ж алғамалық
тәсілі күш алған ғад ей ін үндіеурөпа тілдеріндегі-
дей төлы қ қызмет етпегенімен, ф лексияны ң эле-
менттерінің бөлғанын тілдік деректер көрсетеді.
М ысал
ы: жаз-жай, бак-бау, көр-көз, сый-сык,
кызыл-кырмызы, кыз -кыркын
т.б.
Сөл сияқты басқа да фөнетикалық құбылыс-
тар түбір құрылымының өзгеруіне, қалыптасуы-
на әсер етіп, түбір құрамын белгілі дәрежеде өзге-
ріске ұшыратады. Мысалы,
сөз - сөй-ле, бағ - бай-
ла, сау - сак-аю, сой - соғым, ау-дар - ак-тар т.б.
246
СӨЗЖАСАМ
в) Өлі түбірлердің вариативті сипатымен бай-
ланысты.
М ысалы:
а ё - а і -
лу (айрыл) -
аж
(ажыра) -
аш
(аш а) -
ар
(арал);
құй - қүз - құ л
(құлды ра= -
құ л а= ) -
құд
(құды қ) т.б.
Түркі тілдерінде олар ф онети калы қ мәнде
м орф ологиялы қ варианттар түрінде кездеседі.
М ысалы, орхон-енисей ескерткіш терінде
-ба
түрінде қолданы лған “байлау” м ағы насы ндағы
ілкі түбір негізінде, түркі тілдерінде
б а й -//б а у -//
б а ғ - //б а н -
тәрізді м ағы налас варианттар пайда
б олған. Ендігі даму сатысында әрбір түркі тілі
осылардан екінш і дәрежелі туынды түбір ж аса-
ған. М ы салы , қазақ тілінде
бай-
өлі түбірінен
&7Й.тш=туындаған да, дербестігін сақтаған
бау- -
“байлауға қажетті ж іп” вариантынанб<
2
у лд = ту-
ынды түбірі пайда болған. К өне
бай=
вариан-
ты н сақтаған тілдердің бірі - якут тілі. Онда со-
зы лы ңқы айты латын -
баай=.
Кей ж ағайда бір
түбірдің варианттары бір қос сөздің сы ңарлары
ретінде де кездеседі. М ысалы:
ж ылап-сықта=.
Ескерткіштер мен түркі тілдерінде “
ж ыла=
” ма-
ғы насы ндадғтш
= //ы ғла = / / йығла =//сы ғт а ч &.
варианттары қолданылады. Бұлардың этим оло-
гиялық түбірі
-а ғ //-ы ғ //-й ы ғ //-с ы ғ .
Д ем ек,
-сық
түбірі дыбыстық ерекшелігі болғанмен, бір мәндес
түбірдің қайталануынан жасалған қос сөз.
М ұндай тілдік даму ерекш еліктері қазақ
тілінің өзімен тектес жеке тілдерден, тілдер то-
бы нан ерекш елену, соның нәтижесінде дербес-
тену жолдары. Мұндай дыбыс сәйкестіктерін туыс
тілдерді, ескерткіш терді былай қо й ған д а қазақ
тілінің оз ішіндегі тілдік деректерін салыстыру
арқы лы да табуға болады.
г) Түбірлердің семантикалық даму барысы-
мен ж әне тарылуымен байланысты. М ысалы,
түбір м ағы н асы н ы ң кеңеюі:
өр< өрбі, өре, өрен,
өрқен, өрле, өрт, өрші, өріст.Ь.
Немесе, мағынаның
тарылуы:
іо г -
ескітүркі тілінде - “орау” , ал қазір
ол “ж ө ргек” , “ж өргем ” деген нақты бір орам-
ның түрінің атауында ғана сақталған.
Соны мен, түркітанушылардың дені “түбір”
ұғы м ы н беретін бір, екі, кейде тіпті үш буынды
этим ологиялы қ түбірлерді әртүрлі ды бы сты қ
(сіңісу, ф узия, дыбыс алмасу, ауысу, редукция
т.б.), морфологиялық (кірігу, өнімсіз аффикстер
жалғануы т.б.), семантикалық (десемантизация)
т.б. құбы лы старды ң негізіндегі құры лы м ды қ
және модификациялық озгерістердің нәтижесі деп
атайды. Яғни, қарапайым түрінен күрделіге қарай
дамы п, соған сай буын саны да өседі. Диахрон-
ды қ тұрғы дан туынды бола тұра олардың синх-
рондық тұрғыдан түбір болып саналуы түбір мор-
фемасы тетігінің үнемі өзгерісте болуымен, оған
әсер етуші аффикстік морфемалардың динамика-
лы қ табиғатымен ты ғы з байланысты.
Мысалы: қазіргі қазақ тіліндегі түбір болып
саналатын у ф е //= д е ге н етістіктің тарихи тұрғы -
дан туынды екендігін былайша көрсетуге болады:
үйрен / / о£геп > о “ойлау ”,о + § “ой ”, о§+ге
(етістік
тудырушы аф ф икс) +
п
(етіс тұлғасы). Я ғн и ,
түбірдің құры лы м ы ны ң өзгеруі оны ң құрам ы н-
дағы сөзтудырушы афф икстердің созтудырушы-
лы қ қабілетінің сақталуы мен қатынасуына бай-
ланысты.
Сайып келгенде, түбір шегінің өзгеруі “түбір”
ұғы м ы ны ң тарихилы ғы нда, ж алғамалы табиға-
тында.
О сы ның бәрі түбір теориясы на статикалық
емес, динамикалы қ сипат тән екенін көрсетеді.
Соған сай ол үнемі өзгерістерге ұшырап оты-
ратын онтологиялы қ единица ретінде түбірдің
хронологиялық деңгейіндегі ата түркі тілінде бір
ған а үлгідегі түбір ретінде кездесуін ж оққа шы-
ғарады. Д ем ек, түркітануда түбір құрылымына
қатысты көрсетілген СГ, ГС, СГС т.б. үлгілерді
әртүрлі хронологиялы қ деңгейлердегі түбірдің
құры лы м ы н ы ң даму си п аты н , соны ң іш інде
сөзжасамдық қызметін дәлелдейтін тәрихи туынды
түбірлер деп қараған жөн.
2.7. К Ү РД Е Л І С Ө ЗД Е Р
Күрделі создер қазіргі тіл біліміндегі ең
күрделі мәселеге жатады, оны ң аны қталм аған
мәселелері оте коп. Күрделі создер жоқ тілді көрсе-
ту оте қиы н, бірақ күрделі сөздер, әсіресе, неміс,
ағылш ын, жапон, хинди, орыс тілдерінде кең да-
мыған.
Күрделі сөздердің тілдерде алатын орны
бірдей емес. Олар тілдердің лексикалы қ жүйесі-
нен әр келкі орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді
біріктіру қосы м ш а тәсіл болып, оның нәтижесі
елеусіз болады да, сөздіктің периферия болімінен
орын алады. Келесі бір тілдерде ол өте кең тара-
ған, негізгі тақы ры п қа жатады. Соңғы топтағы
тілдерге жапон тілі жатады. Л ексикадан алатын
орны на қарай, жапон тілін тіпті күрделі сөздің
тілі деуге де болады.
Осындай күрделі сөздерге бай тілдерге түркі
тілдері, оны ң ішінде қазақ тілі де жатады. Қ азақ
тіліндегі сөз таптары ны ң қайсысында болсын
күрделі сөздер бар. М ысалы,
тасбақа, онеркәсіп,
қайын бике, сым темір
т.б. - зат есімдер;
қара
|