П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет330/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   326   327   328   329   330   331   332   333   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

252
СӨЗЖАСАМ
шелігіне қарай түрлі тілде түрліше қаралып ке- 
леді. М ысалы, оры с тілінде күрделі сөздерді 
біріктіретін арнайы дәнекерлер бар. М ысалы, 
са-
молет, ледоход, пароход
деген сияқты күрделі 
сөздердің сыңарлары 
о
элементі арқылы біріккен, 
бүл осы тілдің ұлтты қ ерекшелігі саналы п жүр, 
бірақ ешбір қосымш асыз бірігетін күрделі сөздер 
де бар. М ысалы,
радиоузел, телевизор, радиостан-
ция
т.б.
Индоевропа, славян, орыс тілдерінде күрделі 
сөздің бір белгісі ретінде кейде олардың жазылу 
емлесі, бірге жазылуы , ды бы сты қ құрам ы ны ң 
тұтастығы негізге алынады.
Егер күрделі сөз біріктіру тәсілі арқылы жа- 
салады деп саналаты н тілдердің өзінде күрделі 
сөздер бірге де, деф ис арқылы да, бөлек те жа- 
зылып жүрсе, онда ол орф ограф иялы қ белгінің 
күрделі созді танудағы дәрменсіздігін білдіреді. 
Олай болса, түркі тілдері, оны ң ішінде қазақ 
тілінің о р ф о гр аф и ял ы қ белгіні негіз тұтпай, 
күрделі сөздің м ағы на тұтастығын, күрделі сөзді 
лексикалы қ бірлік, бір сөз тануын, сөйлемде бір 
создің қы зметін атқаруын негізгі белгі деп са- 
нап, соған сүйенуін дұрыс деп қабылдап, күрделі 
сөзді тануда сол белгілерді негізге алу қажет.
Қ ұрам ы ндағы сы ңарлары ны ң бөлек ж азы - 
луы ж алғы з қазақ тілінде ғана емес, басқа түркі 
тілдерінде де күрделі сөздің таны луы на кедергі 
болып саналмайды. Анығырақ айтсақ, түркі тілде- 
рінде орф ограф иялы қ белгі күрделі сөздердің 
танылуында есепке алынбайды.
Түркі тілдері, оны ң ішінде қазақ тілінің 
күрделі сөздің құрамындағы сыңарларының бірге 
я бөлек ж азы луы ны ң күрделі сөзді ажыратуда 
есепке алынбауы дұрыс екені тағы да аны қта- 
лып отыр.
Түркі тілдерінде емле күрделі сөздің таны - 
луына белгі ретінде қолданылмайды. Бұл түркі 
тілдеріндегі күрделі сөздердің әр түрлілігіне де 
байланысты болуы мүмкін. Бүкіл түркі тілдерін- 
де қос сөздер кең оры н алады, ол - көне заман- 
дардан келе жатқан тілдік құбылыс. Ал қос сөздер 
бірге жазылмайды , деф ис арқылы жазылады, 
бірақ олар күрделі сөзге жатады. Қос сөздер ба- 
сқатілдерде бірлі-жарым кездескені болмаса, түркі 
тілдеріндегідей орын алмайды.
С оны мен бірге түркі тілдерінде жазу ерте 
қолданы лғаны м ен, халы ққа кең тарамады. Ал 
бертін келе кеңес үкіметі кезінде жазу үш рет 
өзгерді. Осының бэрі күрделі сөздердің жазылу- 
ын бір ретке келтіруге мүмкіндік бермеді. Бұл 
жағдайлардың бәрі орфографияның үстемдік алу-
ына кедергі болуы да мүмкін. Сондықтан күрделі 
сөздердің басым тобы бір м ағы на беріп, бір сөз 
қы зметін атқарып, бір ұғымды білдіріп, халық 
санасындағы бір ұғы м ны ң аты ретінде түсінілсе 
де, қолданылса да, күрделі сөз б ол ған ға дейінгі 
сөз тіркесі кезіндегі қалпы нш а бөлек жазылуы 
сақталып қалды. Бірақ тілде жазылу емлесі бекі- 
мей, түрліше жазылып жүрген күрделі сөздер де 
жеткілікті. Осымен байланысты бір сөздің түрліше 
жазылуы тілде өте жиі кездеседі. Мысалы, 
ақ құба
- аққұба, темір жол - теміржол, бір тұтас -
біртұтас, көк айыл - кокайыл, кок жал - көкжал,
кок иіешек - кокіиешек, жел өкпе - желөкпе, не
бары- небэрі, боз торғай - бозторғай, электр ара -
электрара, теле дидар - теледидар, сары қарын -
сарқарын, сары тіс

сартіс
т.б.
Осы сияқты сөздіктерде, кітаптарда түрлі 
жазылып жүрген күрделі сөздер тілде өте көп. 
Бұл да күрделі сөздер теориясының қалыптасуы- 
на кедергі болатыны сөзсіз. Осымен байланысты 
күрделі сөзге түркі тілдерінде құрам ы ндағы сы- 
ңарларының бірге жазылуы яғн и орфографиялық 
белгі шарт бола алмайды деп саналады.
Осы ж ағдайларды ң бәрі түркі тілдерінде, 
оны ң ішінде қазақ тілінде күрделі сөзді тануда 
емле ескерілмей, күрделі сөздердің 
бірнеше 
түрлері танылып жүр.
Күрделі сөздің м ағы на тұтастығы оны ң сы- 
ңарлары ны ң бір м ағы н аға көшуіне, бір ұғымды 
білдіруіне байланы сты дедік. Күрделі сөздің 
біртұтас мағынасының қалыптасуында оның құра- 
мындағы сыңарлардың атқаратын қызметін анық- 
тау мәселесі қазір өте үлкен қиы нды қ туғызып 
жүрген теориялық мәселеге жатады. Оның өзіндік 
себептері де ж оқ емес. Солардың бірі тілдегі 
күрделі сөздердің түрлілігі және олардың әрқай- 
сысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Ал күрделі сөздердің түрлі болуы оны ң ана- 
литикалы қ тәсілдің әр түрімен жасалуына байла- 
нысты. А налитикалы қ тәсілдің ішкі мынадай 
түрлері бар: 1) сөзқосы м , 2) қосарлау, 3) тіркес- 
тіру, 4) қысқарту.
Осы тәсілдердің әрқайсы сы тілде әр түрлі 
күрделі сөз жасайды. Сөзқосым тәсілінің өзі іштей 
екіге бөлінеді: а) біріктіру (ш екара, көкжөтел, 
орынбасар); ә) кіріктіру (биыл, бүгін, әкел, апар). 
Осымен байланысты тілде біріккен сөздер және 
кіріккен сөздер қ аіы п тасқан . Бұл тәсіл дүние 
жүзіндегі тілдерге кең тараған, сондықтан күрделі 
сөздер туралы сөз болғанда, көп тілдерде негізінен 
біріккен сөздер туралы сөз етіледі.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   326   327   328   329   330   331   332   333   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет