П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
251 Күрделі сез бір кездерде ж асалғаннан бас- тап, ол сойлемге дайы н лексема ретінде алына- тындықтан, ол әр сойлемде әр түрлі жасалатын, қай тұлғада қолданылуы сойлемге байланысты сөздің грамматикалық тұлғаларынан да ерекше- ленеді, ойткені күрделі сөз қандай сөйлемде де бір құрамда қолданылады . М ысалы: Кемпірко- сак өте эдемі. Кемпіркосак көрінді сияқты тағы басқа сөйлемдерде бұл күрделі сөз өсы құрамда ғана қөлданылады , бірақ басқа сөздер сияқты өсы құрамда тұры п, түрлі тұлғада тұра береді. Мысалы: Кемпіркосакта неше түрлі түс бар. Кем- піркосакты көргенмін. Күрделі сөз біртұтас мағы налы бөлғанды қ- тан, белгілі бір сөз табы ны ң м ағы насы н беріп, бір сөз табына қатысты болады. Қай сөз табына қатысты бөлса, сол сөз табының грамматикалық мэніне, қасиетіне ие болады. Осымен байланыс- ты күрделі создер де басқа создер сияқты белгілі сөз табына жатады. Ы ы сш ъг.Акмола, Нүрлыбек, ине-жіп, бой жеткен, бой тұмар, бал каймак, Қүдай- берген, Талдықорған т.б. өсы сияқты күрделі сөздер зат есімге жатады. Бұлардың сыңарлары зат есімнен, сын есім нен, етістіктен ж асалғаны өны ң зат есім ге көш уіне кедергі б олм аған . Өйткені әр күрделі создің сыңарлары қай соз табынан болғаны на қарамастан, олар зат мағы- насына, аталымына көш кен. Бұл күрделі сөздің жалпы мағынасына байланысты. Сөл сияқты кара ала, ал кьізыл, ер жүрек, коян жүрек, үзын түра, салпы етек, ал кара кок, жай оғындай, макпал кара, сукараңғы сияқты күрделі сөздер сын есімге жатады. Бұл сөздер өсы құрамда тұрғанда, сы нды қ м ағы н аға көш кен, сын есім м ағынасына ие бөлғ:ан, күрделі сөздің қалыпта- сқаннан кейінгі мағынасы сындық мағына бөл- ғандықтан, бұлар сын есімге жатады. Күрделі етістіктер де осы сияқты белгілі құрамда тұрғанда, күрделі қимыл мәнге ие бол- ған, сондықтан олар күрделі етістікке жатады. Мысалы, келіп кет, кайтып кел, алып бар, жазыи бер, келіп көр, сатып ал, кіріп шык т.б. Басқа соз таптарының да күрделі создері бар. Мысалы, күні кеше, ала жаздай, кешкұрым, он алты, жетпісбес, шоре-шөре т.б. Күрделі соз дербес соз, лексикалы қ бірлік болғандықтан, оның әрқайсысының озіндік лек- сикалық мағынасы бар. Әр лексикалық мағына- лы соз белгілі бір сөз табына қатысты болуымен байланысты, күрделі создер басқа создер сияқты сөз таптарына қатысты. Бұл жағдай да күрделі создердің дербестігінен айры лғаны н, күрделі сөздің біргұтас лексикалы қ мағыналы сөз екенін білдіреді. Міне, күрделі сөздердің құрамындағы сыңар- лар әр түрлі сөз табынан болған н ы ң өзінде әр күрделі сөздің жалпы мағынасы белгілі сөз табы- ның м ағы насы на қатысты болуы, белгілі бір соз таб ы н ы ң м ағы н асы н білдіруі күрделі сөздің біртұтас дербес сәз екеніне дәлел бөла алады. Осы белгісінің өзі оны ұқсас тілдік бірліктерден ажы- ратады. Күрделі создерге ең ұқсас тілдік құбы- л ы с қ а соз тіркесі ж ататы ны белгілі. Ал соз тіркесінің құрам ы ндағы сыңарлар әрқайсы сы өзінің дербес мағынасын сақтайды, сөндықтан да өз сөз табын да сақтайды. Сөз тіркесіндегі сы- ңарлар мағынасын, сөз табын, сөз табының грам- матикалық ерекшелігін сақтағанды қтан, сыңар- лардың әрқайсысы сөйлемдегі басқа сөздермен де тіркес жасай береді. Ат бүл қасиет күрделі создің құрам ы ндағы сыңарларда жоқ. Күрделі создің құрамындағы сыңарлар дербестігінен айры лған- ды қтан, сөйлемдегі басқа сөздермен байланы сқа түсе алмайды, тек күрделі соз тұтасымен ғана ба- сқа создермен байланысқа түседі. Күрделі создердің құрамы айтуда да бөлініп, сыңарларының арасында кідіріс жасалып айтыл- майды. Күрделі сөз біртүтас ы рғақпен айтылады. Бұл да күрделі сөздің тұтастығын білдіретін бел- гіге жатады. Ал өсымен байланысты күрделі сөздің тағы бір ерекшелігі байқалады. Күрделі создің тұтасгығын оның сыңарларының арасына ешбір тілдік бірліктерді қосуға болмайты ны да дэлел- дейді. Күрделі создің құрамындағы сыңарлардың арасы на басқа ешбір соз қосылмайды . Бұл - өте қатал сақталатын заңдылық, ол күрделі созде бұзылмайды. Күрделі создердің түрлі белгілері мен өзіидік ерекшеліктері бір күнде қалыптаспаған. Күрделі сөздердің түп негізі сөз тіркесі екені жалгіы тіл білімінде, түркөлогияда, қазақ тіл білімінде әбден дәлелденген. Ғалымдар бұл мәселеде бір пікірде, ол жөнінде талас жөқ. Ал өл - күрделі сөздердің бір құрамда ұзақ қөлданылуының нэтижесінде бірте-бірте жаііа м ағы наға көшу, сыңарларының м ағы насы бір-бірімен кірігіп, жымдасу біртұтас м ағы н аға кеш у нэтижесінде болатын озгеріс. М ұның бәрі күрделі соз құрамының тұрақтылы- ғы н, біртұтас мағына білдіруің қалыптастырады. Рас, тілде қалыптасқан күрделі создердің үлгісімен кейін күрделі соз жасау тілде бар құбылыс, бірақ ол да жалпы күрделі соз заңдылығына бағынады. Күрделі сөзді тану үшін түрлі белгілер не- гізге алынады. Ол дүние жүзіндегі тілдің ерек- |