П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
БІРІККЕН ЖӘІІЕ КІРІККЕН КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| БІРІККЕН ЖӘІІЕ КІРІККЕН КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
253 Ал түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде күрделі сөз тек қана сөздерді біріктірумен яғн и сөзқосым тәсілімен ғана байланыстырылмайды, күрделі создердің түрлілігі оны ң түрлі аналити- калық тәсілмен жасалатынына байланысты. Со- ларды ң бірі - қосарлау тэсілі. Қосарлау тәсілі арқы лы қос создер ( үлкен - кіші, жаксы - жа- ман ) жасалады. Ал қысқарту тәсілі арқылы қыс- қарған сөздер (А лМ У - Алматы мемлекеттік уни- верситеті) жасалады. Күрделі сөздің бұл түрлері көп талас туғызып жүрген жоқ. А налитикалы қ тәсілдің әр түрі күрделі сөздердің де әр түрін ж а с а ғ а н ы осы м ы с а л д а р д а н к ө р ін іп тұ р . Тіліміздегі күрделі сөздердің түрлі түрі бары белгілі нэрсе, олар: 1)біріккен, кіріккен создер, 2) қос создер, 3) тіркесті күрделі создер, 4) қыс- қарған создер. 2.7.1. Біріккен және кіріккен күрделі создер Біріккен сөздер дүние жүзіндегі тілдерге оте кең тараған. Олардың аналитикалық тэсіл арқы- лы жасалатыны да ғылымда әбден таны лған. Біріккен, кіріккен сөздер екі, кейде үш создің, мағына жэне дыбыстық құрамы жағынан біртұтас лексикалы қ бірлікке көш кен создер. Құрамын- дағы созж асамдық бірліктердің бір-бірімен бір дыбыстық құрамға көшіп, тұтасуы жағынан, яғни сыңарларының бірге жазылуы жағынан біріккен, кіріккен сөздер басқа күрделі создерден ерекше- ленді, ойткені күрделі создердің басқа түрлерінің сыңарлары бөлек жазылады. Түркі тілдерінде, оны ң ішінде қазақ тілінде күрделі создің таны- луына оны ң бірге жазылуы кедергі болмайды, бұл тілдерде күрделі соз бірге жазылуы қажет деген қағида қолданылмайды. И н д о е в р о п а , оры с тіл д ерін д е тек қан а біріккен создер күрделі соз саналатыны белгілі. Бұл тілдерде создің мағына тұтастығымен бірге, тұлға (дыбыстық құрам) тұтастығы да күрделі сөздің негізгі белгілеріне жатады. Бірақ осы тілдердің өзінде де күрделі создердің бірде бірге, бірде болек жазылуы бар құбылыс. Бұған қарағанда, күрделі сөздер бірге жазы- лады деген осы тілдердегі қағиданы ң тұрақсыз- ды ғы байқалады. Алайда қазақ тілінде бірге жа- зылып жүрген создер ғана біріккен создер деп танылады, ол туралы пікір орнықты. Бір создіктің озінде біріккен создердің түрлі берілуі де кездеседі. Орфографиялық сөздіктерде олар бірсыпыра. М ысалы, темір жол орф огра- ф и ялы қ создіктерде болек ж азы лған. Ал осы созден жасалған туынды соз (теміржолшы) бірге жазылған. Сол сияқты алаөкпе созі создікте бірге ж азы лған, ала өкпе болу деген тіркесте ол бөлек ж азы лған. Ал еңбекакы, еңбекакылы дегендердің екеуі де создікте бірге жазы лған. Баспа бетінде біріккен сөздердің түрлі жазылуына мұндай ж ағ- дайлар себегі бөлатыны сөзсіз. Бұл айты лғандар біріккен сездердің жазылу емлесінің элі де шешілмей келе жатқанын көрсе- теді. Ал біріккен сөздер емлесінің дұрыс шешілу- мен байланысты басқа да бірсыпыра мэселелердің өз шешімін табатыны күмәнсыз. ✓Біріккен сөздер тілдегі лексикалы қ бірліктер- ге жататыны белгілі, бірақ біріккен сөз деп таны- лы п, бірге жазылмаса, олар создіктердегі реестр соз қатарына кірмейді. Бұл тіліміздегі сөз санын белгілеуде кем ш іліктуғы зады , өсы жағдай басқа тілдерде күрделі сөз атаулыны біріккен сөз деп тануға себеп бөлған ба деген өйға келтіреді. Қазір қазақ тілінің өрф өграф иялы қ сөздігінде 360-тай ғана біріккен сөз қам ты лғаны , ал өлардың шын м энінде бұл мөлш ерден элдеқайда көп екені белгілі бөлып өтыр. Біріккен сөздердің емлесін дұрыс шешу жазу мэдениетіміздің көрсеткішін арттырады. Біріккен сөзд ерд і т ө л ы қ қам ты п бірге ж азу а р қы л ы сөздердің түрлі жазылуын, М .Балақаев айтқан- дай, бірсыпыра ж өю ға мүмкіндік туады. Жазу мэдениеті күрделі мэселе, өны шешуді еш қаш ан назардан тыс қалдыруға бөлмайды, өйткені ол тіл мэдениетінің қөмақты бір мэселесі. Олай бөлса, бірге жазуға бөлатын біріккен сөздердің емлесін ретке келтіру қажет екені сөзсіз. Біріккен сөздер де басқа күрделі сөздер сияқ- ты жай сез тіркестерінен бастау алган, сөндықтан өның құрамындағы сыңарлары сөз тіркестерінің құрамындағы сыңарлармен ыңғайлас. келеді*. * А ны қтайтын соз бен аны қталаты н соз, толықтайты н соз бен толы кталаты н соз, пы сы қтайты н соз бен пы сы қталаты н создер озара бірігетіні байқалады . М ысалы, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|