Б іріккен сө зд ерд ің де, тір кесті күрделі
сөздердің де түп негізі сөз тіркестері деген кағи -
да ғылымда әбден орны ққан. Қазіргі тіліміздегі
біріккен сөздердің құрам ы ндағы сы ңарларды ң
өзара қарым-қатынасынан олардың алғашқы син-
таксистік байланысы аны қ байқалады.
Кейбір зерттеуде біріккен сөздердің басым
көпшілігі изаф еттің 1-түрі ретінде саналады.
Оларға
қаламүш, іиашбау, қолғап
сияқты екі сы-
ңары да қосы м ш асы з зат есім сыңарлардан жа-
салған біріккен сөздер жатқызылады.
Осы ү лгім ен ж а с а л ға н б ір ік к е н сөзд ер
тілімізде оте көп:
абжылан, аброй, адамата, адам-
зат, адыраспан, айбалта, айдала, айқабақ, айнакөз,
айылбас, айырбас, асқабақ, асқазан, атауыз, атқо-
нақ, атқосшы, атқүйрық, атқүлақ, аюқүлақ, бақа-
бас, балақьіз, балауыз, балбөбек, балықкөз, басалқа,
баспана, баспасөз, бэйшешек, бүзаубас, бүзаутас,
гүлсерік, дэуқабақ
т.б.
Изафеттік тіркестің барлық түрінен біріккен
сөздер ж асалған. И зафеттің екінші түрінен ж а-
салған біріккен сөздер де бірталай, мысалы:
ота-
ғасы, қолбасы, елубасы, қонақасы, сэресі, оттегі, ел-
басы, түнеугүні, қүсбегі, атбегі, өмірбойы, қазоты,
киікоты, бақаоты.
М ұнда бірінші сыңар қосым-
шасыз болса, екінш і сыңардағы тәуелдікж алғау
сақталған.
Изафеттік тіркестегі екі сыңардың да қосым-
шалары сақталған біріккен сөздер де бар, бірақ
бұлар аз. М ысалы:
жаздыгүні, қыстыгүні, күздігүні.
Бұл біріккен сөздердің бірінші сыңарындағы ілік
септіктің со ң ғы дыбысы сақталм аған, қы сқар-
ған , бірақ -дь/буы ны сақталған , ал екінш і сы-
ңардағы тәуелдік жалғауы толы қ сақталған.
Сыңарларында анықтауыштық қатынас баіі-
қалатын біріккен сөздер тобына бірінші сыңары
сын есім, сан есім, есімдік, екінш і сыңары зат
есім болып келетін біріккен сөздер жатады:
аққай-
ран, аққүлақ, аққүтан, ақшеңгел, қаракүйе, қарақүрт,
қарақүс, қаракоз, қараандыз, қарашайыр, қараокпе,
қызыпқүйрық, қызылтаңдай, қызылтамыр, сарбүға,
сарқарын, сарыауру, сарыбалақ, сарыбауыр, сарыкүйік,
сарымалма, сегізкоз, сарымойын, сарыіиаған, сары
-
созақ, сарысопақ, сарытоқаіи, сарысадақ, сарыша-
ғыл, сарышүнақ, сарышытыр, біраз, біртоға, екібас-
тан, екіқабат, екіталай, Екібастүз, бесжылдық, бе-
сенеден
,
бүгін, ешкім, ештене, элдекім, биыл, элдене,
бірқазан, бессайысіиы, сегізаяқ, Бесарық.
Бұл мысалдар ғалымдар пікірінің дұрысты-
ғына толы қ дәлел бола алады. Тілімізде анықта-
уыш тық қары м -қаты настағы сөз тіркестерінің
мағына тұтастығы на көшіп, яғни бір м ағы наға
көшуі арқылы, ды бы сты қ құрамы ж ағы нан да
бірігіп, біртұтас сөзге ай налған біріккен сөздер
оте көп екені белгілі.
Біріккен сөздердің бұл түріне қарағанда, то-
лы қтауы ш ты қ қаты настағы сөз тіркесінен жа-
салған біріккен сөздер азырақ. Олар төмендегі-
дей:
Достарыңызбен бөлісу: