и
ДАУЫС
КАТЬКры
ЖАСАЛУС)РНЫ
ЖАСАЛУ ТӘСІЛІ
Қ
А
Т
А
Ң
Ү
я
ң
Ү
н
д
I
Е
Р
I
Н
т
I
л
Ү
ш
ы
т
I
Л
0
р
т
А
С
ы
т
I
Л
ш
I
к
Т
0
ғ
ЬІ
с
ы
ң
к
ы
ЖУЫСЫҢКЫ
д
А
У
Ы
с
с
ы
3
д
А
Р
Ж
и
н
А
к
ы
Ж
А
Й
л
ы
ң
к
ы
д
1
р
1
л
ж
А
Н
А
М
А
п
+
-
-
+
_
-
+
-
-
Б
-
+
-
+
_
_
+
_
_
-
-
м
-
-
+
+
-
-
-
+
-
-
-
- •
Т
+
-
-
_
+
_
-
+
_
_
-
-
д
-
+
-
-
+
.
-
+
_
_
-
-
н
-
_
+
_
+
_
4 -
-
_
К(-К
+
-
-
_
-
(+ )
+
+
_
_
-
-
ғ (-Г)
-
+
-
-
-
(+ )
+
+
-
-
-
-
ң
-
-
+
-
+
+
+
-
-
-
-
с
+
-
-
-
+
-
-
_
+
-
-
-
3
-
+
-
_
+
_
-
_
+
-
-
-
р
-
_
+
_
+
_
_
_
_
+
-
ш
+
_
-
_
-1-
_
_
_
+
-
-
ж
-
+
-
_
+
_
-
_
+
-
-
л
-
_
+
_
_
_
-
+
й
-
-
+
_
-
-
+
_
_
+
-
-
У (V)
-
-
+
+
-
-
-
-
+
-
-
-
8 - к е с т е . Д а у ы с с ы з л ы бы старды ң
ж а с а л ы м б ел гіл ер ін ің ж ү й е с і
Екі дауыссыз ды бы сты ң арасында ең кем
дегенде бір айырым белгі боду керек.
Барлық
белгілері бірдей екі дауыссы з дыбыс болмайды
және болуы мүмкін емес. Мысалы:
- П -Б дауыссыз ды бы стары ны ң екі ортақ
(+ ) - екеуі де ерін ж әне тоғы сы ң қы , бір айы-
рым (-) - біріншісі қатаң,
екіншісі ұяң белгілері
бар;
- П-Д дауыссыз ды бы стары ны ң бір ортақ
(+ ) -екеуі де то ғы с ы ң қ ы , екі айыры м (-) -
біріншісі қатаң және ерін, екіншісі ұяң және тід
ұшы белгілері бар;
- П-Й дауыссыз дыбыстарының ортақ белгісі
(+) жоқ, оның есесіне үш айырым (-) - біріншісі
қатаң, ерін және тоғысыңқы, екіншісі үнді, тілшік
және жуысыңқы белгілері бар.
Осы жолмен
барлы қ дауыссыздарды бір-
бірімен салыстырып ш ы ғуға болады. Сөйтіп да-
уыссыз дыбыстардың өз ара екі ортақ, бір айы-
рым немесе бір ортақ, екі айырым немесе үш
бірдей айырым белгілері болуы мүмкін.
Дәстүрлі ф онетикада дауыссыздардың ф о-
н ети к ал ы қ қ ұ р а м ы н а кей б ір д ы б ы стар д ы ң
үндесім варианттарын қосып жіберген. Сондық-
тан да төл дауыссыздардың санын әркім әр түрлі
айтып жүр. Ф онетикалы қ қисынды ұстанатын
болса, онда қазақ тілінде 17
дауыссыз дыбыс
бар, ал олардың үндесім варианттары үндесім
(фонологиялық) талдаудың үлесіне тиеді.
Қ азақ тілінің дауыссыз дыбыстары дауыс
қатысына қарай қатаң, ұяң, үнді болып үш топқа
болінеді. М ұны ң өзі дауыссыздардың дауыс
қатысына қарай жіктелімі қазақтілі үшін акту-
ал құбылыс екенін көрсетеді, әсіресе, морфоло-
гия деңгейі үшін аса қажетжіктелім. Себебі түбір
мен қосымшалардың іргелес үндесімі осы жікте-
лімге тікелей байланысты.
Дэстүрлі фонетикада бір дыбыстың құлаққа
айқы н ш алынатын екі үндесім
вариантын екі
дауыссыз дыбыс деп қарау бар (Қ -К , Ғ-Г). Со-
нымен қатар жасалымы солармен бірдей кейбір
дыбыстардың естілімі көмескі үндесім вариант-
тарын аңғарм ай (ескермей) кету де бар (Ң -Ң ,
Й -Й ). Сонда бұл жерде жіктелім белгі ретінде
естілім қисы ны ғана алынған: егер екі үндесім
варианты құлаққа екі дыбыс болып аны қ естіл-
се, екі дауыссыз деп, ал ан ы қ естілмесе (жаса-
лым алш ақты ғы на қарамай) бір дыбыс деп та-
нылған.
Қ азақ тіліндегі
тіл ұшы жуы сы ңқы дауыс-
сыздардың жүйесі күрделі болып шықты. Олар
үшін “ж уы сы ң қы ” белгісі бәріне ортақ. О ның
үстіне “тіл ұш ы ” белгісі де ортақ болып ш ы қ-
ты. Ендеше, тіл ұшы ж уысыңқы дауыссыздар
іш тей тағы ж іктелу керек. О ларды ң іш тей
жіктелім белгілері “жинақы, жайылыңқы, діріл,
жанама” болып шықты.
Кейбір дауыссыздардың орнығым вариант-
тары (сөз басында, сөз ортасында) әдеби
айты-
лым ретінде. жүргендіктен оның бәрі ескерілді.
Қ азақ тілінде дэстүр бойы нш а сақталып
келе ж атқан х, һ әріптері бар. Олар бірлі-жа-
рым сөздерде жазылғанымен (хат, халық, қаһар,
ж иһаз т.б.), айтылуда “ қ ” ды бы сы ны ң сөз ор-
тасындағы дауысты аралық жуысыңқы вариан-
ты ретінде дыбысталады. Сөз басында “х” әрпі
т о ғ ы с ы ң қ ы “ қ ” болы п ай ты лад ы . Ал “ һ ”
эрпінің қазақш а айтылым үлгісі жоқ.
Ф онетикалы қ
талдаудың нәтижесі келесі
үндесім (фонологиялық) талдаудың бастауы бол-
мақшы.
Достарыңызбен бөлісу: