СӨЗЖАСАМДЫҚ САТЫ 279 сатыда,
біліксіз 2-сатыда тұр.
Біліксіз деген ту-
ынды түбір
біліксіздік туынды түбіріне негіз бол-
ған, сондықтан
біліксіздік 3-сатыда тұр.
Соны мен тізбектегі бір туындыдан келесі
туынды жасалып отырғандықтан, олардың бұрын
жасалғаны алдыңғы сатыда, кейін жасалғаны ке-
лесі сатыда ретімен орналасып отырады. Бұл са-
ты ны ң ретінің алғаш қы түп негізден ж асалған
туындыдан 2-сатыда орналасуын, 2-сатыдағы
туындыдан ж асалған келесі туынды 3-сатыда
орналасаты нын, 3-сатыдағы туындыдан жасал-
ған туынды 4-сатыдан орын алатыны н көрсе-
теді. Ол әрі қарай келесі сатыны жасайтыны си-
яқты саты саны өсіп отырады.
Бұдан сатыны ң саны бір түп негізден жа-
салған туындылар әрқайсысының өзінен кейінгі
туы нды ға негіз болып, туындылардың бірінен-
бірі тізбектегі жасалуы үзілмей, ж алғасы п, бір
тізбекте қанш а туынды жасалуына байланысты.
Тізбекте бірінен-бірі тікелей жасалған қанш а ту-
ынды сөз болса, тізбекте сонш а саты болады.
Өйткені тізбектегі бір сатыда бір ғана туынды
түбір жасалады.
М әселен,
ш аш —>
шашак-> ш аш акт а ->
ша- шактат —»
шашактаткыз деген тізбекте 4 саты
бар: 1-саты -
шашақ, 2-саты -
шашакта, 3-саты -
шашақтат, 4-саты -
шашақтатқыз туындыла-
ры нан тұрады. Ал
шоқ —> шоғыр —> шоғырла —»
шоғырлан —> шоғырландыр —>
шоғырландырт —> шоғырландыртқыз деген тізбекте 6 саты бар: 1-
саты -
шоғыр, 2-саты -
шоғырла, 3-саты -
шо- ғырлан, 4-саты -
шоғырландыр, 5-саты -
шоғыр- ландырт, 6-саты -
шоғырландыртқыз туындыла-
рынан тұрады.
Келтірілген мысалдар тізбекте я ғн и тілде
сөзж асам ды қ сатыны ң саны түрлі болатыны н
көрсетгі; Бірақ олардың саны қазақ тілінде 5-6-
дан аспайды. Ал осылардың тілде алатын орны
әр түрлі. Екі-үш саты тілде өте жиі кездеседі де
5-6 сатыдан тұратын тізбектер тілде сирегірек кез-
деседі. Ал орыс тілінде сөзж асам ды қ сатыны ң
саны 7-8 дейін жете береді. М үмкін ол орыс
тілінде сөз алды көрсеткіш тердің де сөзжасам-
ды қ қы змет атқаруымен де байланысты болуы
мүмкін. Қ азақ тілінде тек сөз соңы ж ұрнақтар
негізгі орын алады. Сөзжасамдық көрсеткіштердің
түрлі болуы саты саны на әсер етуі мүмкін.
Сөзж асамды қ сатыны ң көп болуы туынды
сөздің жасалу мүмкіндігінің м олды ғын көрсете
алады. Өйткені сөзж асам ды қ саты ны ң саны
бірінен-бірі туындаған, өрбіген туынды сөздердің
санын көрсетеді. Сонымен бірге олардың сөзжа-
самдық қабілетін, мүмкіндігін де айқындайды.
Тізбекте неғұрлым саты саны көп болса, соғұрлым
туынды сөз саны да көп. Бұл сөзжасамдық ұя-
ның өнімділігіне әсер етеді. Рас, сөзж асамдық
ұяны ң құрам ы ндағы туындылардың көп-аз бо-
луы ондағы тізбектердің санына да тікелей бай-
ланысты . Ұ ядағы тізбек саны ны ң көп болуы
және ол тізбектердің көп сатыдан тұруы яғни көп
туындыдан құралуы - ұяны ң өнімділігін қам та-
масыз ететін белгілердің бірі.
Әр сөзж асам ды қ саты бір туынды түбірден
тұратын болғандықтан, созжасамдық сатыдағы ту-
ынды сөздің қалай жасалғаны сол сатының өзінде
аны қталуға тиісті. Ол үшін сатыдағы туынды
сөздің құрам ы талданады . С аты дағы туынды
сөздің құрамы негіз сөз бен одан туынды түбір
жасаушы сөзжасамдық жұрнақтан құралады. Сон-
ды қтан саты дағы туынды түбірдегі негіз сөзді
тауып, одан туынды түбір жасаушы жұрнақты табу
керек. М ысалы,
із —>
ізд е—> іздегіш —>
іздегіштік деген тізбекті алсақ, 1-сатыдағы
ізде деген туын-
ды түбірдің негіз сөзі -
із, одан туынды түбірді
етістіктің
-де ж ұрнағы ж асаған. Ал екінш і саты-
дағы туынды түбір
іздегіш, оған негіз болған сөз
-
ізде. Ізде негізінен туынды түбір жасаған жұрнақ
-гіш, ол - сын есім тудырушы жұрнақ. 3-сатыда-
ғы туынды түбір сөз
іздегіштік, оны ң негізі -
/здег/ш д еген сөз, одан туы нды сөз ж асауш ы -
-тік деген ж ұрн ақ, ол - зат есімнің ж ұрнағы .
Осы 3 саты дағы туынды сөздердің негіз сөздері
дұрыс анықтаітғанын тексеру керек. Оны ан ы қ-
тауда мына деректерге сүйену керек. 1-сатыдағы
туынды сөз барлы қ жағдайда ұяға негіз болған
түп негіз сөзден жасалады. Осы ұядағы түп негіз
сөз -
із, сонды қтан 1-сатыдағы туынды сөздің
негіз сөзі дұры с корсетілген. 2-саты дағы
іздегіш деген туынды түбірдің негіз сөзі
ізд ещ р ы с белг-
іленгенін түрліше дәлелдеуге болады. Тізбекте ту-
ынды түбірлер бірінен-бірі тікелей жасалатын бол-
ғанды қтан, 2-саты дағы туынды түбір оны ң ал-
ды ндағы туынды түбірден ғана жасалады, оның
алдындағы туынды түбір -
ізде, сондықтан
іздегіш тек қана
ізде түбірінен жасала алады. М ағы на ар-
қылы да /здеетістігінің
іздегіш түбіріне негіз бол-
ғаны н дәлелдеуге болады. Онда
іздегіш сөзінің
іздеу қим ы лы на шеберлікті білдіретінін негізге
алу керек. Сонда
іздеу етістігінің
іздегіш сы ны на
негіз болғаны дәлелденеді. Сол сияқты
іздегіштік туы нды сы ны ң алды ндағы сатыдағы іздегіш де-
ген туынды түбір ғана
іздегіштік туындысына негіз
бола алады. М ағына жағынан келгенде,
іздегіштік - іздеуге шеберліктің заттық ұғымы, сондықтан
негіз сөз -
іздегіш болады екен.