П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет362/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   358   359   360   361   362   363   364   365   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМДЫҚ САТЫ
279
сатыда, 
біліксіз
2-сатыда тұр. 
Біліксіз
деген ту- 
ынды түбір 
біліксіздік
туынды түбіріне негіз бол- 
ған, сондықтан 
біліксіздік
3-сатыда тұр.
Соны мен тізбектегі бір туындыдан келесі 
туынды жасалып отырғандықтан, олардың бұрын 
жасалғаны алдыңғы сатыда, кейін жасалғаны ке- 
лесі сатыда ретімен орналасып отырады. Бұл са- 
ты ны ң ретінің алғаш қы түп негізден ж асалған 
туындыдан 2-сатыда орналасуын, 2-сатыдағы 
туындыдан ж асалған келесі туынды 3-сатыда 
орналасаты нын, 3-сатыдағы туындыдан жасал- 
ған туынды 4-сатыдан орын алатыны н көрсе- 
теді. Ол әрі қарай келесі сатыны жасайтыны си- 
яқты саты саны өсіп отырады.
Бұдан сатыны ң саны бір түп негізден жа- 
салған туындылар әрқайсысының өзінен кейінгі 
туы нды ға негіз болып, туындылардың бірінен- 
бірі тізбектегі жасалуы үзілмей, ж алғасы п, бір 
тізбекте қанш а туынды жасалуына байланысты. 
Тізбекте бірінен-бірі тікелей жасалған қанш а ту- 
ынды сөз болса, тізбекте сонш а саты болады. 
Өйткені тізбектегі бір сатыда бір ғана туынды 
түбір жасалады.
М әселен, 
ш аш
—> 
шашак-> ш аш акт а
-> 
ша-
шактат
—» 
шашактаткыз
деген тізбекте 4 саты 
бар: 1-саты - 
шашақ,
2-саты - 
шашакта,
3-саты - 
шашақтат,
4-саты - 
шашақтатқыз
туындыла- 
ры нан тұрады. Ал 
шоқ
—> шоғыр
—> шоғырла
—» 
шоғырлан —> шоғырландыр
—> 
шоғырландырт —>
шоғырландыртқыз
деген тізбекте 6 саты бар: 1- 
саты - 
шоғыр,
2-саты - 
шоғырла,
3-саты - 
шо-
ғырлан,
4-саты - 
шоғырландыр,
5-саты - 
шоғыр-
ландырт,
6-саты - 
шоғырландыртқыз
туындыла- 
рынан тұрады.
Келтірілген мысалдар тізбекте я ғн и тілде 
сөзж асам ды қ сатыны ң саны түрлі болатыны н 
көрсетгі; Бірақ олардың саны қазақ тілінде 5-6- 
дан аспайды. Ал осылардың тілде алатын орны 
әр түрлі. Екі-үш саты тілде өте жиі кездеседі де 
5-6 сатыдан тұратын тізбектер тілде сирегірек кез- 
деседі. Ал орыс тілінде сөзж асам ды қ сатыны ң 
саны 7-8 дейін жете береді. М үмкін ол орыс 
тілінде сөз алды көрсеткіш тердің де сөзжасам- 
ды қ қы змет атқаруымен де байланысты болуы 
мүмкін. Қ азақ тілінде тек сөз соңы ж ұрнақтар 
негізгі орын алады. Сөзжасамдық көрсеткіштердің 
түрлі болуы саты саны на әсер етуі мүмкін.
Сөзж асамды қ сатыны ң көп болуы туынды 
сөздің жасалу мүмкіндігінің м олды ғын көрсете 
алады. Өйткені сөзж асам ды қ саты ны ң саны 
бірінен-бірі туындаған, өрбіген туынды сөздердің 
санын көрсетеді. Сонымен бірге олардың сөзжа-
самдық қабілетін, мүмкіндігін де айқындайды. 
Тізбекте неғұрлым саты саны көп болса, соғұрлым 
туынды сөз саны да көп. Бұл сөзжасамдық ұя- 
ның өнімділігіне әсер етеді. Рас, сөзж асамдық 
ұяны ң құрам ы ндағы туындылардың көп-аз бо- 
луы ондағы тізбектердің санына да тікелей бай- 
ланысты . Ұ ядағы тізбек саны ны ң көп болуы 
және ол тізбектердің көп сатыдан тұруы яғни көп 
туындыдан құралуы - ұяны ң өнімділігін қам та- 
масыз ететін белгілердің бірі.
Әр сөзж асам ды қ саты бір туынды түбірден 
тұратын болғандықтан, созжасамдық сатыдағы ту- 
ынды сөздің қалай жасалғаны сол сатының өзінде 
аны қталуға тиісті. Ол үшін сатыдағы туынды 
сөздің құрам ы талданады . С аты дағы туынды 
сөздің құрамы негіз сөз бен одан туынды түбір 
жасаушы сөзжасамдық жұрнақтан құралады. Сон- 
ды қтан саты дағы туынды түбірдегі негіз сөзді 
тауып, одан туынды түбір жасаушы жұрнақты табу 
керек. М ысалы, 
із
—> 
ізд е—> іздегіш
—> 
іздегіштік
деген тізбекті алсақ, 1-сатыдағы 
ізде
деген туын- 
ды түбірдің негіз сөзі - 
із,
одан туынды түбірді 
етістіктің 
-де
ж ұрнағы ж асаған. Ал екінш і саты- 
дағы туынды түбір 
іздегіш,
оған негіз болған сөз

ізде. Ізде
негізінен туынды түбір жасаған жұрнақ 
-гіш, ол - сын есім тудырушы жұрнақ. 3-сатыда- 
ғы туынды түбір сөз 
іздегіштік,
оны ң негізі - 
/здег/ш д еген сөз, одан туы нды сөз ж асауш ы - 
-тік
деген ж ұрн ақ, ол - зат есімнің ж ұрнағы . 
Осы 3 саты дағы туынды сөздердің негіз сөздері 
дұрыс анықтаітғанын тексеру керек. Оны ан ы қ- 
тауда мына деректерге сүйену керек. 1-сатыдағы 
туынды сөз барлы қ жағдайда ұяға негіз болған 
түп негіз сөзден жасалады. Осы ұядағы түп негіз 
сөз - 
із,
сонды қтан 1-сатыдағы туынды сөздің 
негіз сөзі дұры с корсетілген. 2-саты дағы
іздегіш
деген туынды түбірдің негіз сөзі 
ізд ещ р ы с
белг- 
іленгенін түрліше дәлелдеуге болады. Тізбекте ту- 
ынды түбірлер бірінен-бірі тікелей жасалатын бол- 
ғанды қтан, 2-саты дағы туынды түбір оны ң ал- 
ды ндағы туынды түбірден ғана жасалады, оның 
алдындағы туынды түбір - 
ізде,
сондықтан 
іздегіш
тек қана 
ізде
түбірінен жасала алады. М ағы на ар- 
қылы да /здеетістігінің 
іздегіш
түбіріне негіз бол- 
ғаны н дәлелдеуге болады. Онда 
іздегіш
сөзінің 
іздеу қим ы лы на шеберлікті білдіретінін негізге 
алу керек. Сонда 
іздеу
етістігінің 
іздегіш
сы ны на 
негіз болғаны дәлелденеді. Сол сияқты 
іздегіштік
туы нды сы ны ң алды ндағы сатыдағы іздегіш де- 
ген туынды түбір ғана 
іздегіштік
туындысына негіз 
бола алады. М ағына жағынан келгенде, 
іздегіштік
- іздеуге шеберліктің заттық ұғымы, сондықтан 
негіз сөз - 
іздегіш
болады екен.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   358   359   360   361   362   363   364   365   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет