276 СӨЗЖАСАМ құбылыс болады да, сөзжасамдық тарам одан көп
кіші тілдік құбылыс болады. Өйткені, бір сөзжа-
самдық ұяда бірнеш е сөзжасамдық тарам оры н
ала береді. М ысалы,
жол тұп негіз сөзден жа-
салған сөзж асам ды қ ұяда 6 сөзж асамдық тарам
бар:
1) 1 -сатыда
жола, жолай, жолақ, жолаң, жолда, жолдас, жолды, жолдық, жолсыз, жолшы, жолшыл, жолық туы нды лары
жол деген сөзден жасалы п,
бір сөзжасамдық тарам жасалған;
2) 2-сатыда ж олақ түбірінен
жолақсыз, жо- лақт а, ж олақты туы ндыларынан құралған та-
рам жасалған;
3) 2-сатыда
жолда сөзінен
жолдағыш, ж ол- дама туындылары тарам жасаған;
4) 2-сатыда
ж олдассөзт ен жолдассыз, жол- дассын, жолдастық, жолдасша, жолдасшыл туын-
дыларынан тұратын тарам жасаған;
5) 2-сатыда
жолық сөзінен
жолығыс, жо- лыққыз, Ж
0
ль/^т//>туындыларынан құралған та-
рам жасалған;
6) 3-сатыда
жолат түбірінен
жолатқыз, жо- латтыр туындыларынан құралған сөзжасамдық
тарам жасалған.
Бұл — сөзжасамдық ұяның 1-сатысы мен 2-
сатысында ж әне 3-сатысында ж асалған сөзж а-
самдық тарамдар. Осы ұяның 2-сатысында бірден
4 сөзжасамдық тарам жасалған, қалған сатылар-
да бір тарамнан ғана жасалған. Бұлар бір ұядағы
сөзжасамдық тарамдар.
Ал сөзжасамдық ұяның құрамындағы тарам-
дар саны ж ағы нан әр түрлі. Ол сөзжасамдық ұя-
ның өнімділігі, құрам ы ны ң қанш алықты күрде-
лілігіне байланысты.
Бір сөзжасамдық тарамнан тұратын да ұялар
бар, бірнеше сөзжасамдық тарамнан тұратын да
ұялар бар. Олай болса, сөзжасамдық ұялардың
өнімсіз, өнімділігіне қарай, күрделілігіне, құра-
мьіның ш ағындығына қарай сөзжасамдық тарам-
ның саны да түрлі болып келеді.
Сөзжасамдық тарам ұяның түрлі сатысынан
орын алады. Алайда сөзжасамдық ұялардың 1-
сатысы сөзжасамдық тарамның ең жиі кездесетін
орны деуге де болады. Қалған сатыларда кейбір
ұяларда сөзжасамдық тарам кездеспеуі де мүмкін.
Сөзжасамдық тарамның құрамы да түрлі бо-
лып келеді. С өзж асамды қ тарамның ең кішісі 2
туынды сөзден тұрады, ең көбінің құрамы 15-17
туынды сөзге дейін жетеді, одан да көп болуы
мүмкін.
М ысалы, 2-сатыда
желдір туынды сөзінен
желдірт ж әне
желдірме деген екі туынды сөзден
тұратын сөзжасамдық тарам жасалған. Осы си-
яқты екі туынды сөзден тұратын созжасамдық
тарамдар тілде өте көп.
Екіден бастап сөзжасамдық тарамның құра-
мы ндағы туынды сөздердің саны өсе береді. 3
туындыдан, 4 туындыдан, 5 туындыдан тұратын
сияқты сөзжасамдық тарамның құрамындағы ту-
ынды сөздердің құрамы осіп отырады. М ысалы,
бастүп негізден ж асалған сөзжасамдық ұяда 17
туынды созден құралған сөзжасамдық тарам бар,
ол осы ұяның 1-сатысындағы мынатуынды создер-
ден құралған:
басқар, басқы, бассыз, баста, бастай, бастан, бастас, бастау, бастық, басты, басшы, ба- сында, басындай, басмашы, баспақ, басқа, басым. Келтірілген мысалдар сөзжасамдық тарамның
құрамы түрлі болатынын көрсетті.
Қорыта келгенде, сөзж асам ды қ тарамның
құрамы түрлі-түрлі болатыны анықталды. Осы-
ларды ң ішінде тоғы з құрам ға дейінгі тарамның
жиі кездесетіні байқалды. Сөзж асамды қ тарам-
ның құрамы негұрлым күрделі болса, ол соғұрлым
сөзжасамдық ұяны ң тізбектерін көбейтеді яғн и
ол сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің көбе-
юіне қолайлы жағдай болып саналады. Сондық-
тан құрамы күрделі тарамдар өнімді ұялардан көп
орын алады.
Сөзж асамды қ тарам сөзж асам ды қ сатымен
тікелей байланысты, өйткені созжасамдық тарам
белгілі сатылардың бірінде жасалады. Сондықтан
сөзжасамдық тарам тек сатының құрамында ғана
болады. Ал сөзж асам ды қ саты тілде түрлі-түрлі,
ол бірден төртке, кейде беске дейін жетеді. Созжа-
самдық тарам осы сатылардың қайсысынан бол-
сын орын ала береді.
Сөзж асамды қ тарам ұяны ң барлық сатыла-
рында бола беретін тілдік құбылыс болғанымен,
олардағы сөзжасамдық тарамның сапасы бірдей
емес. Әсіресе, ол созж асам ды қ тарамның ішкі
құрылысы мен көлеміне, аумағы на қатысты. Ең
ірі сөзжасамдық тарам 1-сатыда болады, 1-саты-
дағы тарамның құрамындағы туындылар да алу-
ан түрлі болып келеді.
Сөзжасамдық тарамның ең күрделі құрамды
түрі ұяның 1-сатысында орналасады. 2-сатыдан
бастап тарамдағы туындылар азая бастайды. Де-
мек, сөзжасамдық тарамның құрамы сатылардың
түріне байланысты.
Сонымен сөзжасамдық тарамның құрамының
көп, аз туынды создерден құралуы оның қай
сөзжасамдық сатьща орналасуына байланысты. Тіл
деректері құрамы ең мол сөзжасамдық тарамдар-
дың 1-сатыдан орын алатынын көрсетті. Сөзжа-