П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет359/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   355   356   357   358   359   360   361   362   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

276
СӨЗЖАСАМ
құбылыс болады да, сөзжасамдық тарам одан көп 
кіші тілдік құбылыс болады. Өйткені, бір сөзжа- 
самдық ұяда бірнеш е сөзжасамдық тарам оры н 
ала береді. М ысалы, 
жол
тұп негіз сөзден жа- 
салған сөзж асам ды қ ұяда 6 сөзж асамдық тарам 
бар:
1) 1 -сатыда 
жола, жолай, жолақ, жолаң, жолда,
жолдас, жолды, жолдық, жолсыз, жолшы, жолшыл,
жолық
туы нды лары
жол
деген сөзден жасалы п, 
бір сөзжасамдық тарам жасалған;
2) 2-сатыда ж олақ түбірінен 
жолақсыз, жо-
лақт а, ж олақты
туы ндыларынан құралған та- 
рам жасалған;
3) 2-сатыда 
жолда
сөзінен 
жолдағыш, ж ол-
дама
туындылары тарам жасаған;
4) 2-сатыда 
ж олдассөзт ен жолдассыз, жол-
дассын, жолдастық, жолдасша, жолдасшыл
туын- 
дыларынан тұратын тарам жасаған;
5) 2-сатыда 
жолық
сөзінен 
жолығыс, жо-
лыққыз,
Ж
0
ль/^т//>туындыларынан құралған та- 
рам жасалған;
6) 3-сатыда 
жолат
түбірінен 
жолатқыз, жо-
латтыр
туындыларынан құралған сөзжасамдық 
тарам жасалған.
Бұл — сөзжасамдық ұяның 1-сатысы мен 2- 
сатысында ж әне 3-сатысында ж асалған сөзж а- 
самдық тарамдар. Осы ұяның 2-сатысында бірден
4 сөзжасамдық тарам жасалған, қалған сатылар- 
да бір тарамнан ғана жасалған. Бұлар бір ұядағы 
сөзжасамдық тарамдар.
Ал сөзжасамдық ұяның құрамындағы тарам- 
дар саны ж ағы нан әр түрлі. Ол сөзжасамдық ұя- 
ның өнімділігі, құрам ы ны ң қанш алықты күрде- 
лілігіне байланысты.
Бір сөзжасамдық тарамнан тұратын да ұялар 
бар, бірнеше сөзжасамдық тарамнан тұратын да 
ұялар бар. Олай болса, сөзжасамдық ұялардың 
өнімсіз, өнімділігіне қарай, күрделілігіне, құра- 
мьіның ш ағындығына қарай сөзжасамдық тарам- 
ның саны да түрлі болып келеді.
Сөзжасамдық тарам ұяның түрлі сатысынан 
орын алады. Алайда сөзжасамдық ұялардың 1- 
сатысы сөзжасамдық тарамның ең жиі кездесетін 
орны деуге де болады. Қалған сатыларда кейбір 
ұяларда сөзжасамдық тарам кездеспеуі де мүмкін.
Сөзжасамдық тарамның құрамы да түрлі бо- 
лып келеді. С өзж асамды қ тарамның ең кішісі 2 
туынды сөзден тұрады, ең көбінің құрамы 15-17 
туынды сөзге дейін жетеді, одан да көп болуы 
мүмкін.
М ысалы, 2-сатыда 
желдір
туынды сөзінен 
желдірт
ж әне 
желдірме
деген екі туынды сөзден
тұратын сөзжасамдық тарам жасалған. Осы си- 
яқты екі туынды сөзден тұратын созжасамдық 
тарамдар тілде өте көп.
Екіден бастап сөзжасамдық тарамның құра- 
мы ндағы туынды сөздердің саны өсе береді. 3 
туындыдан, 4 туындыдан, 5 туындыдан тұратын 
сияқты сөзжасамдық тарамның құрамындағы ту- 
ынды сөздердің құрамы осіп отырады. М ысалы, 
бастүп
негізден ж асалған сөзжасамдық ұяда 17 
туынды созден құралған сөзжасамдық тарам бар, 
ол осы ұяның 1-сатысындағы мынатуынды создер- 
ден құралған: 
басқар, басқы, бассыз, баста, бастай,
бастан, бастас, бастау, бастық, басты, басшы, ба-
сында, басындай, басмашы, баспақ, басқа, басым.
Келтірілген мысалдар сөзжасамдық тарамның 
құрамы түрлі болатынын көрсетті.
Қорыта келгенде, сөзж асам ды қ тарамның 
құрамы түрлі-түрлі болатыны анықталды. Осы- 
ларды ң ішінде тоғы з құрам ға дейінгі тарамның 
жиі кездесетіні байқалды. Сөзж асамды қ тарам- 
ның құрамы негұрлым күрделі болса, ол соғұрлым 
сөзжасамдық ұяны ң тізбектерін көбейтеді яғн и
ол сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің көбе- 
юіне қолайлы жағдай болып саналады. Сондық- 
тан құрамы күрделі тарамдар өнімді ұялардан көп 
орын алады.
Сөзж асамды қ тарам сөзж асам ды қ сатымен 
тікелей байланысты, өйткені созжасамдық тарам 
белгілі сатылардың бірінде жасалады. Сондықтан 
сөзжасамдық тарам тек сатының құрамында ғана 
болады. Ал сөзж асам ды қ саты тілде түрлі-түрлі, 
ол бірден төртке, кейде беске дейін жетеді. Созжа- 
самдық тарам осы сатылардың қайсысынан бол- 
сын орын ала береді.
Сөзж асамды қ тарам ұяны ң барлық сатыла- 
рында бола беретін тілдік құбылыс болғанымен, 
олардағы сөзжасамдық тарамның сапасы бірдей 
емес. Әсіресе, ол созж асам ды қ тарамның ішкі 
құрылысы мен көлеміне, аумағы на қатысты. Ең 
ірі сөзжасамдық тарам 1-сатыда болады, 1-саты- 
дағы тарамның құрамындағы туындылар да алу- 
ан түрлі болып келеді.
Сөзжасамдық тарамның ең күрделі құрамды 
түрі ұяның 1-сатысында орналасады. 2-сатыдан 
бастап тарамдағы туындылар азая бастайды. Де- 
мек, сөзжасамдық тарамның құрамы сатылардың 
түріне байланысты.
Сонымен сөзжасамдық тарамның құрамының 
көп, аз туынды создерден құралуы оның қай 
сөзжасамдық сатьща орналасуына байланысты. Тіл 
деректері құрамы ең мол сөзжасамдық тарамдар- 
дың 1-сатыдан орын алатынын көрсетті. Сөзжа-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   355   356   357   358   359   360   361   362   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет