280 СӨЗЖАСАМ Қоры та келгенде, алды ңғы сатыдағы сөз
үнемі келесі саты дағы туы ндының негізі бола-
тыны анықталды. Олай болса, сатыларда кез кел-
ген туынды сөз тұра алмайды. Тек өзінің алдын-
дағы сатыдағы сөзден жасалған туынды сөз ғана
сатыдан орын алады. Бұл сөзжасамдық сатылар-
ды ң бір-бірімен байланы сы н, сатылардағы ту-
ы нды с ө зд ер д ің б ір ін е н -б ір і ж а с ал а ты н ы н
білдіреді.
Сөз табы ж ағы нан алғанда, сатыларда түрлі
сөз табы на жататын туынды түбірлер орын ала
береді. Ж оғары да келтірілген мысалда 1-сатыда
туынды түбір етістік
(ізде) тұр, 2-сатыда туынды
түбір
(іздегіш) сын есім орналасқан, 3-сатыда де-
рексіз м әнді туынды түбір зат есім
(іздегіштік) орналасқан. Мұнда үш сатыда 3 түрлі сөз табына
жататын туынды сөздер жасалған. Бұл сатылар-
дың сөз табына байлаулы емес екенін корсетеді.
Оны басқа тізбектегі сатыларда сөз табы ж ағы -
нан туынды түбірлердің сатыда түрліше орнала-
суынан да көруге болады. М ысалы
біл —>
білім —>
білімді —>
білімдісі деген тізбектің 1-саты-
сында туынды зат есім сөз, 2-сатысында туынды
сын есім сөз, 3-сатысында туынды етістік орна-
ласқаны нан да көруге болады.
Алайда осында бір заңдылық ерекше байқа-
лады. Бір тізбектегі сатыларда бір ж ұрнақ қайта-
ланбайды және әр сатыдағы сөзжасамдық жұрнақ
көбіне түрлі сөз табы ны ң ж ұрнағы болып ке-
леді, бірақ ол міндетті емес. Кейде тізбектегі әр
сатыда бір сөз табы на жататын туындылар да
кездеседі. Д егенм ен оны ң туынды етістіктерге
қатысы аңғарылады . М ысалы,
ал —>
алдыр —>
алдырт —>
алдырткыз. Осы айты лғандарды ң бәрі көлденең қатар-
дағы сатыларға қатысты. Ғылымда сөзжасамдық
саты екі қатарда қарастырылады.
1) көлденең қатардағы сатылар (горизонталь-
ные ступени)
2) тік қатардағы сатылар (вертикальные сту-
пени).
Енді тік қатардағы сөзжасамдық сатыға тоқ-
талайық. Тік қатардағы сатылар көлденең қатар-
д ағы сатылар сияқты бір тізбекке ғана қатысты
емес. Тік қатардағы сатылар бір ұядағы тізбек
атаулының бәріне қатысты.
М ысалы,
же етістігінің негізіндегі созжасам-
ды қ ұяны ң тік қатардағы 1 - сатысында 3 туын-
дыдан тұратын (
жем, жегііи, жегіз) бір сөзжасам-
ды қ тарам бар. 2- сатысында бір сөзж асам дық
тарам
(жемпаз, жемді, жемсіз, жемсау) және екі
жеке туынды бар, оны ң бірі
жегіштік 1- саты-
дағы
жегізгіш негізіңен жасалған,
ектш\с\жегіздір, жегіз негізінен жасалған. Ал үшінші сатыда сөзжа-
самдық тарам мүлдем жоқ, әр негізден жасалған
3 туынды соз бар.
Бұл К .Ш арафиддиновтың тік қатардағы са-
тылар сөзжасамдық тарамдардаң құралады деген
пікірінің ұшқары екенін дәлелдеді.
Д ем ек тік қатардағы сөзж асам ды қ саты ұя-
дағы әр сатыда қанш а туынды сөз жасалғаны н
корсетеді. Ол арқылы бір ұяда қанш а туынды сөз
жасалғанын анықтауға болады. Тік қатардағы са-
ты ны ң құрамында сөзж асамдық тарам да, жеке
туындылар да аралас келе береді, тіпті сөзжасам-
д ы қ тарамсыз да саты болатыны ж оғары дағы
мысалда анықталды. С онды қтан тік қатардағы
саты тек сөзжасамдық тарамнан құралады деуге
болмайды.
Алайда сөзж асамдық ұяны ң 1-сатысы не-
гізінен сөзж асамдық тарамнан құралады деуге
болады. Сөзжасамдық ұяның 1-сатысында сөзжа-
сам ды қ тарамы ж оқ ұялар да бар, бірақ олар аз
екені байқалады, олар, көбіне, өнімсіз ұялар. Мы-
салы ,
дат сөзі негізіндегі сөзж асам ды қ ұя 6 ту-
ынды түбірден құралады, осы ұяның 1-сатысын-
д а
датта деген бір ғана туынды сөз ж асалған,
бірақ оның 2-сатысында
даттал, даттан, даттас, даттау туындылары жасалып, олар бір созжа-
самдық тарам ж асаған. Осы ұяның 3-сатысында
даттауіиы деген жалғыз туынды түбір жасалған.
Бұл мысал тілдеғі сөзж асамдық ұяны ң 1-саты-
сында созжасамдық тарамның болмауы да мүмкін
екенін айқындайды.
Тік қатар негізіндегі созж асамдық сатының
құрамы түрлі-түрлі. С өзж асамды қ тарам тек 1-
саты ға тән құбылыс деген ұғым тумау керек.
Созж асамды қ тарам барлы қ сатыда кездесе бе-
реді. 1-2 сатыдағы тарамдарға ж оғары да мысал
келтірілді. Енді тік қатар бойы нш а 3-сатыдағы
сөзжасамдық тарамға мысал келтірілсе, ол төмен-
дегідей:
без негізіндегі ұяның
Ъ-сж ысынт безек- тес, безектет деген туындылар жасадған. Бұл екі
туындыдан тұратын тарам. Ол 2-сатыдағы
безек созі негізінде жасалған. Сол сияқты
( к ү й ^ күйін —»
күйініш) 2-сатыдағы күйініш созінен 3-сатыда
күйінішті, күйінішсіз туындылары жасалып, олар
бір сөзжасамдық тарам жасаған.
Сөзжасамдық тарам 4-сатыда да кездеседі.
Кел н егізін д егі ұ я н ы ң 4 -с а т ы с ы н д а 3 -саты д ағы
келістір созінен
келістіруші, келістіріл туынды-
лары,
коз түбірі негізіндегі ұяны ң 4-сатысында
3-сатыдағы
козғалғыш сөзінен
козғалғышта, коз- ғалғы ш т ы к туындылары ж асалған. Бұлар - екі
ұяиың 4-сатысындағы тарамдар.