П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет363/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   359   360   361   362   363   364   365   366   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

280
СӨЗЖАСАМ
Қоры та келгенде, алды ңғы сатыдағы сөз 
үнемі келесі саты дағы туы ндының негізі бола- 
тыны анықталды. Олай болса, сатыларда кез кел- 
ген туынды сөз тұра алмайды. Тек өзінің алдын- 
дағы сатыдағы сөзден жасалған туынды сөз ғана 
сатыдан орын алады. Бұл сөзжасамдық сатылар- 
ды ң бір-бірімен байланы сы н, сатылардағы ту- 
ы нды с ө зд ер д ің б ір ін е н -б ір і ж а с ал а ты н ы н
білдіреді.
Сөз табы ж ағы нан алғанда, сатыларда түрлі 
сөз табы на жататын туынды түбірлер орын ала 
береді. Ж оғары да келтірілген мысалда 1-сатыда 
туынды түбір етістік 
(ізде)
тұр, 2-сатыда туынды 
түбір 
(іздегіш)
сын есім орналасқан, 3-сатыда де- 
рексіз м әнді туынды түбір зат есім 
(іздегіштік)
орналасқан. Мұнда үш сатыда 3 түрлі сөз табына 
жататын туынды сөздер жасалған. Бұл сатылар- 
дың сөз табына байлаулы емес екенін корсетеді. 
Оны басқа тізбектегі сатыларда сөз табы ж ағы - 
нан туынды түбірлердің сатыда түрліше орнала- 
суынан да көруге болады. М ысалы 
біл
—> 
білім
—> 
білімді
—> 
білімдісі
деген тізбектің 1-саты- 
сында туынды зат есім сөз, 2-сатысында туынды 
сын есім сөз, 3-сатысында туынды етістік орна- 
ласқаны нан да көруге болады.
Алайда осында бір заңдылық ерекше байқа- 
лады. Бір тізбектегі сатыларда бір ж ұрнақ қайта- 
ланбайды және әр сатыдағы сөзжасамдық жұрнақ 
көбіне түрлі сөз табы ны ң ж ұрнағы болып ке- 
леді, бірақ ол міндетті емес. Кейде тізбектегі әр 
сатыда бір сөз табы на жататын туындылар да 
кездеседі. Д егенм ен оны ң туынды етістіктерге 
қатысы аңғарылады . М ысалы, 
ал
—> 
алдыр
—> 
алдырт
—> 
алдырткыз.
Осы айты лғандарды ң бәрі көлденең қатар- 
дағы сатыларға қатысты. Ғылымда сөзжасамдық 
саты екі қатарда қарастырылады.
1) көлденең қатардағы сатылар (горизонталь- 
ные ступени)
2) тік қатардағы сатылар (вертикальные сту- 
пени).
Енді тік қатардағы сөзжасамдық сатыға тоқ- 
талайық. Тік қатардағы сатылар көлденең қатар- 
д ағы сатылар сияқты бір тізбекке ғана қатысты 
емес. Тік қатардағы сатылар бір ұядағы тізбек 
атаулының бәріне қатысты.
М ысалы, 
же
етістігінің негізіндегі созжасам- 
ды қ ұяны ң тік қатардағы 1 - сатысында 3 туын- 
дыдан тұратын (
жем, жегііи, жегіз)
бір сөзжасам- 
ды қ тарам бар. 2- сатысында бір сөзж асам дық 
тарам 
(жемпаз, жемді, жемсіз, жемсау)
және екі 
жеке туынды бар, оны ң бірі 
жегіштік
1- саты-
дағы 
жегізгіш
негізіңен жасалған, 
ектш\с\жегіздір,
жегіз
негізінен жасалған. Ал үшінші сатыда сөзжа- 
самдық тарам мүлдем жоқ, әр негізден жасалған 
3 туынды соз бар.
Бұл К .Ш арафиддиновтың тік қатардағы са- 
тылар сөзжасамдық тарамдардаң құралады деген 
пікірінің ұшқары екенін дәлелдеді.
Д ем ек тік қатардағы сөзж асам ды қ саты ұя- 
дағы әр сатыда қанш а туынды сөз жасалғаны н 
корсетеді. Ол арқылы бір ұяда қанш а туынды сөз 
жасалғанын анықтауға болады. Тік қатардағы са- 
ты ны ң құрамында сөзж асамдық тарам да, жеке 
туындылар да аралас келе береді, тіпті сөзжасам- 
д ы қ тарамсыз да саты болатыны ж оғары дағы
мысалда анықталды. С онды қтан тік қатардағы 
саты тек сөзжасамдық тарамнан құралады деуге 
болмайды.
Алайда сөзж асамдық ұяны ң 1-сатысы не- 
гізінен сөзж асамдық тарамнан құралады деуге 
болады. Сөзжасамдық ұяның 1-сатысында сөзжа- 
сам ды қ тарамы ж оқ ұялар да бар, бірақ олар аз 
екені байқалады, олар, көбіне, өнімсіз ұялар. Мы- 
салы , 
дат
сөзі негізіндегі сөзж асам ды қ ұя 6 ту- 
ынды түбірден құралады, осы ұяның 1-сатысын- 
д а 
датта
деген бір ғана туынды сөз ж асалған, 
бірақ оның 2-сатысында
даттал, даттан, даттас,
даттау
туындылары жасалып, олар бір созжа- 
самдық тарам ж асаған. Осы ұяның 3-сатысында 
даттауіиы
деген жалғыз туынды түбір жасалған. 
Бұл мысал тілдеғі сөзж асамдық ұяны ң 1-саты- 
сында созжасамдық тарамның болмауы да мүмкін 
екенін айқындайды.
Тік қатар негізіндегі созж асамдық сатының 
құрамы түрлі-түрлі. С өзж асамды қ тарам тек 1- 
саты ға тән құбылыс деген ұғым тумау керек. 
Созж асамды қ тарам барлы қ сатыда кездесе бе- 
реді. 1-2 сатыдағы тарамдарға ж оғары да мысал 
келтірілді. Енді тік қатар бойы нш а 3-сатыдағы 
сөзжасамдық тарамға мысал келтірілсе, ол төмен- 
дегідей: 
без
негізіндегі ұяның 
Ъ-сж ысынт безек-
тес, безектет
деген туындылар жасадған. Бұл екі 
туындыдан тұратын тарам. Ол 2-сатыдағы 
безек
созі негізінде жасалған. Сол сияқты 
( к ү й ^ күйін
—»
күйініш)
2-сатыдағы күйініш созінен 3-сатыда 
күйінішті, күйінішсіз
туындылары жасалып, олар 
бір сөзжасамдық тарам жасаған.
Сөзжасамдық тарам 4-сатыда да кездеседі. 
Кел
н егізін д егі ұ я н ы ң 4 -с а т ы с ы н д а 3 -саты д ағы
келістір
созінен 
келістіруші, келістіріл
туынды- 
лары, 
коз
түбірі негізіндегі ұяны ң 4-сатысында
3-сатыдағы 
козғалғыш
сөзінен 
козғалғышта, коз-
ғалғы ш т ы к
туындылары ж асалған. Бұлар - екі 
ұяиың 4-сатысындағы тарамдар.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   359   360   361   362   363   364   365   366   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет