П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 282
СӨЗЖАСАМ ларды ң саты лары нда түрлі сөз тобы на қатысты туынды түбірлердің жасалуы орынды. 3. ЗАТ ЕСІМ ДЕР СӨЗЖАСАМЫ* Зат есімдер сөзжасамы көп ж ағдайда тұтас сөзжасам жүйесімен астас, негіздес болып келеді. Сонды қтан ол әдетте сол тұтас сөзжасам жүйесі тұрғысынан қарастырылады. Мағынасы мен дыбысталуы басқа біртүбірлес лексемалармен байланысты сөздер сөзжасамның зерттеу объектісі болып табылады. Сөзжасам де- мек сөз құры лы мы на тікелей қатысты. С өздің құры лы мы әдетте оны ң пайда болу- ы ны ң ж әне содан бы лайғы жерде ұзақ өмір сүруінің заттық қабықш асы (“материальная обо- л очк а” ) болып табылады. С онды қтан ол (сөз құры лы мы ) сөздің бастапқы қалп ы н ы ң , ш ы ғу тегінің, даму ерекш елігінің бүгінге көлеңкелі, көмескі ізін азды-көпті сақтап қалады. Бұл жер- де ай тайы қ деп оты рғаны м ы з: сөз құры лы мы н аны қтауға м орф ологияны ң да, сөзж асамның да - екеуінің бірдей қатыстылығы. Мәселе сөз құры- лы м ы н аны қтауда сөзжасам ж ұрнақтары мен түбірлердің өзара байланыстылығы туралы. Бұдан да н ақты рақ айтсақ: сөзжасам ж ұрнақтары мен түбірлерде бірінің табиғаты н бірі аш аты н, бір- біріне “сәулесін түсіретін” қабілет, қасиет бар. Я ғн и түбірдің тілдік табиғаты н, сөзж асам ды қ қызметін анықтау, жалпы түбір мәселесін, оның дәлді құрам ы н айқы ндау белгілі дәрежеде о ған ж алғанаты н ж ұрнақтарм ен байланы сты болса, соңғылардың (жұрнақтардың) нақты өзіндік бол- мысы керісінш е түбірмем ты ғы з байланы ста ашылмақ. Бұл айтылғандардан сөзжасамның бір ж ағы айналы п келіп, тіл білімінде ғы лы м ды қ жақтан әлі де болса тереңірек негіздей түсуді ке- рек ететін, әлі де болса нақты лай түсетін біраз тұстары бар сөз таптары мәселесіне соғаты ны н көруге болады. Ал бұл сөз таптары ны ң өзара жігін, жымын ашып көрсетудің, бір-бірінен ажы- ратудың, айыра қараудың ең басты, басқы белгісі - жалпы категориялы қ м ағы н а екені мәлім. М ұны ж әне жеке бір сөздің лексикалы қ семан- тикасымен шатастыруға болмайды. Өйткені лин- гвистикалық әдебиеттерде бұл екі сала м ағы на- ны бір-бірінен даралай, саралай қарайды. Мыса- лы “сөздің грамматикалық тұлғалар арқылы түрле- нуі нәтижесінде пайда болатын м ағы н а” жалпы- категориялық м ағы на деп танылса, лексикалы қ мағына деп әдетте сөздерді бір-бірінен ажыратып тұратын, я ғн и сөздің әуелгі тума м ағы насы н ай- тады. Ж алпы қандай да бір сөздің жұрнақ қабыл- дау, я ғн и сөзж асам ды қ ф ормант таңдау, талғау қабілеті көп жағдайда оның осы жеке өзінің лек- сикалы қ м ағы насы на қарай анықталады. Осы жерде бір нақты лай кететін нәрсе, сөзжасамдық жұрнақ мәселесі. Сөзжасамдық формант деп әдетте тұрпаты мен семантикасы жағынан ең кіші сөзжа- самды қ құралды айтады (бұл мәселе кейін кеңі- рек сөз болады). Түбір мен ж ұрнақ, я ғн и сөзжа- самдық формант арасындағы жоғарыда айтылған екі жақты тәуелділік (шарттылық), я ғн и олардың өзара ортақ сөзж асам ды қ ф ункциясы нан туған, бірін бірі айқы ндағы ш ты қ, бірін бірі таны тқы ш - ты қ ерекшелігі міне осы жерден келіп ш ы ғады ". Тілдің тіркеуіш тік және тұрақтанды руш ы ф ун кц и ясы сөзж асам н ы ң өзін дік аса күрделі жүйесіне сәйкес ерекше грамматикалық м ағы на- ларды қалы птасты рады . Сөзжасам түрлерінің ішінде дериват мысалы орасан бай афф икстер қоры ны ң көмегімен жаңа сөздер қатарын жасақ- тайтын ең универсал грамматикалық тәсіл болып табылады. Ал өзіне бөлек мұндай сөзжасамдық ж ұрнақтар жүйесі барлы қ дерлік сөз таптарына тән. Тіл өзі қаншалықты көне болса, оның сөзжа- сам жүйесі де өзінің лингвистикалы қ табиғаты ж ағы нан сонш алықты ескілікті құбылыс санала- ды. Әдетте сөзжасам жұрнақтарының зерттеушіні көп ретте өзінің сол тарихтық тегіне тарта бе- ретіні де сірә содан болу керек. Түркі тілдерінің жалпы созжасам жүйесі бір негізді, тұтастай алғанда өзара ұқсас болып ке- леді. Олардың бір-бірімен ортақ тұстары өте көп. Өзге тіл деңгейлеріндегі сияқты , сөзжасам- дағы ортақты қтар да олардың сол бір тектілігін- де, туыс тілдер екендігінде жатыр. Ондай тілдердің бірінің сөзжасам мәселесін екінш ісінің материа- лы нсы з сипаттаудан көп ж ағдайда едәуір жада- ғайлық сезіліп тұрады. Жалпы қандай да бір сөзжа- сам мәселесіне жеке бір ғана тіл аясы “тарлы қ” қылатындай көрінетіні міне көп жағдайда осы жерден келіп ш ығады. Бірақ бұл бір қарағанда жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|