278
СӨЗЖАСАМ
С өзж асам ды қ саты дағы туынды сөздер ту-
ынды сөз ж асайты н негіз сөз бен одан туынды
жасаушы ж ұрнақтан тұрады.
Ж аңа сөздің жасалуына арқау, негіз болушы
сөз бен сөз тудырушы
ж ұрнақтан құралған ту-
ынды сөз сөзжасамдық сатыны құрайды. Басқа-
ша айтқанда, сөзж асам ды қ саты туынды түбір
сөзден тұрады. Мысалы,
ойла, ойлан, ойландыр
деген
туынды түбір сөздерді алсақ, олардың әрқайсы -
сы әр түрлі сатыға жатады. Осы үш туынды түбір
- 3 саты ны ң сөздері. Өйткені олардың әрқайсы -
сыны ң құрамында туынды сөз жасауға негіз бол-
ған сөз бар, олар:
ой, ойла, ойлан
ж әне
олардан
туынды түбір жасаушы ж ұрнақ бар, олар:
-ла, -н,
-дыр
жұрнақтары.
Саты негіз сөз бен туынды сөзді жасаушы
көрсеткіш тен құралатын сөзден тұрса, ол талап-
қа
ойла, ойлан, ойландыр
туындыларының әрқай-
сысы толы қ сәйкес.
С өзж асам ды қ саты жалпы алғанда, сөзжа-
самдық жүйеге жатады.
Өйткені сатыда туынды
сөз жасалса, ол сөзж асам ды қ ж үйенің мәселесі.
Бірақ сөзжасамдық сатыны одан тарырақ ұғы м -
да алу а ң ы ғы р ақ болатыны сөзсіз. Бұл ретте
сөзж асам ды қ саты ға ж ақы н тілдік құбылыс -
сөзжасамдық ұя.
Сөзжасамдық саты - сөзжасамдық ұяның бір
мүш есі. С өзж асам ды қ ұя бір түп негіз сөзден
ж асалған түбірлес туынды сөздердің ж иы нты ғы
болса, сол туыңды сөздердің әрқайсы сы сөзжа-
сам ды қ ұяны ң бір сатысында жасалады. С он-
ды қтан сөзж асам ды қ саты сөзжасамдық ұяны ң
құрамына кіретін оның мүшесі болып табылады.
М ы салы ,
боз
—>
бозар
—>
бозараң
—>
бозараңда
—>
бозараңдат
->
бозараңдатқыз
деген туындылар -
бір сөзж асам ды қ тізбектің құрам ы ндағы мүш е-
лер. Ал бұл сөзжасамдық тізбек
боз
сөзінен тара-
ға н ту ы н д ы л ар д ы ң ж и ы н т ы ғ ы н а н
тұ р аты н
сөзж асам ды қ ұяны ң құрам ы на кіреді я ғн и ол -
осы ұяны ң мүшесі. Осы ұядағы ж оғары да кел-
тірілген сөзжасамдық тізбек бес сатыдан тұрады,
1-сатыда -
бозар,
2-сатыда -
бозараң,
3-сатыда -
бозараңда,
4-сатыда -
бозараңдат,
5-сатыда -
бо-
зараңдатқыз
туындылары жасалған.
Бұл келтірілген мысалдан тізбектегі әр са-
тыда бір ғана туынды сөз жасалатыны анықтал-
ды. Олай болса, саты - ұядағы туынды сөздің
жасалатын нақты орны яғн и
туынды сөз сөзжа-
самдық сатыда жасалады. Ұяда ж асалған туын-
ды сөз сөзжасамдық сатыда орналасады.
Д емек сөзжасамдық ұядағы барлық туынды
сөздер белгілі сатыда ж асалған. Ұ ядағы әр ту-
ынды сөз белгілі саты ға қатысты. Бір сөзжасам-
д ы қ ұяда қанш ам а туынды сөз болса,
оның бәрі
бір сатыда топталып тұрмайды. Олар жасалу реті-
не қарай, белгілі жүйеде түрлі сөзжасамдық са-
тыдан орын алады.
Туынды сөздердің сатыда қандай тәртіпте
орналасуы алдымен туынды сөздердің қандай негіз
сөзден жасалуына байланысты. Негіз сөздің сөзжа-
сам ды қ ұядағы
орны туынды сөздің сатьщағы
орны н белгілейді. Өйткені туынды сөз әрқаш ан
негіз сөзден кейін орналасуға тиісті. М ысалы,
дау
негіз сөзінен да>тсесдеген туынды түбір жасалса,
даукес дау
сөзінен кейін тұруға тиісті. Ал
даукес
сөзінен
даукестік
деген туынды түбір жасалса, ол
даукес
сөзінен кейінгі сатыда орналасады. Бұл
туынды түбір сөздің сатыдағы орны н белгілейді.
Сөзжасамдық тізбек түп негіз сөзден бастап,
бірінен-бірі тікелей ж асалған туынды сөздердің
тобы нан тұрады. Тізбекте бірінен-бірі тікелей
жасалатын туындылар жасалу ретін сақтайды. 1-
ж асалған туынды түбір 1-сатыда орналасады. Ал
1 -саты дағы туындыдан ж асалған келесі туынды
сөз өзінің негіз сөзінен кейінгі сатыда тұруға тиісті
я ғ н и ол 2-сатыдан орын алады. 2-сатыдағы ту-
ынды түбір келесі туынды түбірдің жасалуына
негіз болса, одан ж асалған туынды түбір 3-саты-
да тұруға тиісті.
Бұл арада тілде
негіз сөзден туынды сөздің
кейін жасалуы олардың сатыда орналасуына ықпал
ететіні байқалады.
Негіз сөздің туынды сөзден тілде бұрын бо-
луы жалпы заңдылық, өйткені туынды сөздің жа-
салуына тілде бар сөздер ған а негіз бола алады.
Олай болса, негіз сөз одан жасалған туынды сөздің
алдында тұруы заңды. Сонымен бірге негіз сөздің
сөзжасам әрекетінде негізді сөздің алдында тұруы
негізді сөздің қай сөзден ж асалғаны н білдіреді.
М іне, бұл заңды лы қ сөзж асам ды қ сатьща берік
орын алған.
Ол, әсіресе, сөзжасамдық ұяда, оның ішінде
сөзжасамдық тізбекте берік қалыптасқан. Өйткені
сөзжасамдық тізбектегі туынды түбірлердің әрқай-
сысы әр сатыда жасалған. Тізбектегі туындылар-
ды ң бәрі - бірінен-бірі тікелей ж асалған туынды
түбірлер. Сондықтан олардың негіз сөздері алда,
негізді сөздері одан үнемі кейін орналасқан. Ол
саты арқылы көрінеді.
М ысалы,
біл
ұясы ндағы бУл —>
білік
->
біліксіз
—>
біліксіздік
сөздерінен
тұратын сөзжасамдық
тізбекті алайы қ. О сы ндағы
біл-біліктің
негізі,
сонды қтан
білік білден
кейін тұр. Ал
білік біліксіз
деген туындыға негіз болған, сондықтан
білік
1-