ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМ ДЕР
299
деген де туынды түбір зат атауы бар. Бірақ бұл
да түсіндірме сөздікте келтірілмеген.
Мойынтақ
деп әдетте малдың м ойын жібін айтады. Осын-
дай құрылымдағы
теміртек
дериваты да тілімізде
сирек қолданылады.
Кездігімді кауы нға салып
калғанымда, теміртегі суырылып, кауынның ішіне
түсті де кетті
(“ Қ ы ры қ өтірік” );
Жауырынтак
салм аған көйлектің аркасы тез кетеді
(ҚТТС).
Тілімізде және ботаника термині ретінде қалып-
тасқан
түбіртек
(“д онце”) туынды түбір зат есім
де бар.
Қазір ағаіи-бүта кабыктарынан, түбіртек-
терінен түрлі дорі жасалады
(“ Ел аузы нан”).
Қазақ тілінде осындай құры лы мды басқа да ту-
ынды түбір зат атаулары бар, мысалы:
іиаңдак,
мүздак, түздак, кыстак
т.б. Бұлар - өздерінің
құры лы мдық және м ағы налы қ ж ағы нан сын
атауы текті дериваттар.
Бірақ субстантивтеніп,
зат атауы статусын алған, яғн и реестр сөз дәре-
жесіне жеткен:
Акш ыл бетте опаның іиаңдағы
бар
(Ж армағамбетов);
Кірпіктерді жабыстырған
салкын мүздак та білінеді
(Әуезов);
Түздактың
суретінде біраз өзгеріс бар
(М арғұлан). Соңғы
сөйлемде
түздак
туынды түбір зат атауы - топо-
ним ретінде қолданылған.
Осы туылымдардағы-
дай дербесгік
күйкалак, дірілдек
зат атауларына
да тән.
Самал жел таңмен бірге үріп бетке, Ай-
налды судың беті дірілдекке
(М айлин);
Ағылшын
самолеті баяу үшады. Сонысына карай дірілдегі
жок
(“ Қ.Ә .”);
Жігіттер лакты оздері сойып, отқа
күйкалағы н пісіріп жесті
(Ж ансүгіров). Мұнда-
ғы
дірілдек
дериваты “зы бь” , “ вибрация” мағы-
насын білдіріп тұр. Қ азақ тілінде бұлардың сыр-
тында қазір оз алдына дербес қолданылмайтын
түбірлерден де біраз туынды түбір зат атаулары
ж а с ал ға н . М ы салы :
кеңірдек, т а йла к, көйлек
(//к ө н н е к ),
шынтак, бордак, боздак, бойдак
жаса-
лымдардындағы
кеңір, тай, көй (//көн), шын, бор,
боз, бой
негіз сөздері.
Бұларды ң еш қайсы сы
тілімізде қазір осы тұрған қалпы нда қолданыл-
майды.
Қыс бойы бордакка байлаған койдың жас
сүбелері де бар
(Әуезов);
Балалардың жактары-
нан боздағы шыккан
(Сонда).
Достарыңызбен бөлісу: