П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет382/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   378   379   380   381   382   383   384   385   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

жүгерііиі, күріиииі, жүзімші, ор-
маншы, жібекші, омарташы, темекіші, балғашы,
балташы, тырмаіиы, ағашшы, косеуші (кочегар),
темірші, сычақшы, сымбатшы, сэулетші, кеңесші,
хатіиы, қалақшы, жетекші, шаңғышы, алтыншы
(золотарь), бастамашы, байланысшы, өртіиі, тіліиі,
шарапшы, кезекші, саяхатшы, саясатшы, жолшы
(путеец), саратиы (арбитр, эксперт), сақпатиы
т.б.
С ондай-ақ созжасамдық 
-іиы //-ш і
форман- 
тының орыс сөздеріне жалғануы арқылы да пай- 
да болған туынды зат атаулары тілімізде бірқы- 
дыру. Міне бұлар да қазіргі қазақ лексикасының 
бір мол қабатын құрайды: 
скрипкашы, бандурашы,
паромшы, арматуршы, самогоншы, самбошы, звено-
шы, забойшы, дипломшы, гестапошы, каноэшы, бокс-
шы, карикатурашы, атомшы, зенитші, поіиташы,
карташы, экскаваторшы, пулеметші, вагониш (ва-
гонники), автомобилыиі, автоматіиы, прозашы, ки-
ношы (киночники), десантіиы, тенисіиі, ракеташы,
футболіиы
т.б.
Тілімізде сөзж асам ды қ осы 
-іи ы //-ш і
ф ор- 
манты арқылы пайда болған мына бір туынды 
түбір зат атаулары тікелей этнограф иялы қ лек- 
сикаға қатысты. Бірақ олардағы бұл этнография- 
лы қ мазмұн бір ғана 
-ш ы //-ш і
жұрнағымен бай- 
ланысты емес, қайта ол көбіне-көп негіз сөздің 
семантикасы нан ш ы ғы п тұр: 
қайысшы, бэдізші
(тас қашау шебері), бедерші, кереіиі, жарапазаншы,
жауырыншы, кереші, тоншы, иші, көкпаріиы, қүма-
лақшы, тамыршы, бапшы (қүс), сынықшы, сүйекші,
жамшыт.5.
Ж абуы ж амш ыдай, Қ ұйры ғы қам- 
шыдай Түйе сөйған не сұмды қ (Үмбетей). 
Ж а-
мылшы
(ескерткіш терде 
жамшы)
жауында ки- 
етін сырт киім (ҚТДС). Сөңғы дерекке қараған- 
да: 
жамшы<жамылшы.
Туа түбір зат атауларынан 
-ш ы //-ш і
ф өр- 
манты арқылы ж асалған туынды түбір зат атау- 
ларының тағы бір үлкен төбы бар. Ол - абстракт 
мағыналы негіз сөзден пайда бөлған туылым- 
дар. Б ірақ бұлай а б стр ак т м ағы н а л ы түбірге 
-ш ы//-іиі
жұрнағы жалғану арқылы жасалған ту- 
ынды зат атауларының мағы насы өған керісін- 
ше бөлып ш ығады, яғн и біршама нақтылана
түсетін сияқты , мысалы: 
күзет-күзетші, тэрбие-
тэрбиеші, есеп-есетиі, сын-сышиы, тың-тыңіиы
(агент)
т.с.с.
Тілімізде сөзжасамдық 
-ш ы //-ш і
фөрманты 
арқы лы туа түбір зат атауларынан пайда бөлған 
туынды зат атауларының бірқатар жағдайда белгілі 
бір кәсіп түрімен, мамандықпен, адамның әлдебір 
икем-бейімімен байланысты бөлып келетінін жө- 
ғары дағы талдауларымыздан да көрдік. Бірақ 
өсылардың сыртында туа түбір зат атаулары мен 
-ш ы //-іи і
фөрманты ның бірігуінен жасала тұрға- 
ны м ен, тілімізде еш қандай кэсіппен де, маман- 
дықпен де байланысы жөқ немесе адамның әлде- 
қандай бір м аш ы қ-икеміне де, қабілетіне де бей- 
қатыс туынды зат атаулары және бар. Бұл тағы 
сан жағынан да едәуір: 
базаршы, жэрмеңкеіиі, қала-
шы, тойшы, себепші, айғақшы, эміріиі, сэлемші, қоіие-
мепииі, жоқіиы, арызшы, ақшомшы, айқайшы,
т.т. 
Базаршы, жэрмеңкеіиі, қалашы, ақшоміиы, тойшы
дегендер бұл жерде базарға, жәрмеңкеге, қалаға, 
ақш ө м ға, төй ға кеткендерді, ал 
сэлемш і -
сәлем 
бере келген адам, 
себепші -
себеп бөлған нәрсе 
(адам), 
айғақш ы -
ай ға қ беруші (адам), 
эмірші -
әмір беруші, әмір жүргізуші, 
қош ем ет ш і-к
өш е- 
мет көрсеткен (адам), 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   378   379   380   381   382   383   384   385   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет