жүгерііиі, күріиииі, жүзімші, ор-
маншы, жібекші, омарташы, темекіші, балғашы,
балташы, тырмаіиы, ағашшы, косеуші (кочегар),
темірші, сычақшы, сымбатшы, сэулетші, кеңесші,
хатіиы, қалақшы, жетекші, шаңғышы, алтыншы
(золотарь), бастамашы, байланысшы, өртіиі, тіліиі,
шарапшы, кезекші, саяхатшы, саясатшы, жолшы
(путеец), саратиы (арбитр, эксперт), сақпатиы
т.б.
С ондай-ақ созжасамдық
-іиы //-ш і
форман-
тының орыс сөздеріне жалғануы арқылы да пай-
да болған туынды зат атаулары тілімізде бірқы-
дыру. Міне бұлар да қазіргі қазақ лексикасының
бір мол қабатын құрайды:
скрипкашы, бандурашы,
паромшы, арматуршы, самогоншы, самбошы, звено-
шы, забойшы, дипломшы, гестапошы, каноэшы, бокс-
шы, карикатурашы, атомшы, зенитші, поіиташы,
карташы, экскаваторшы, пулеметші, вагониш (ва-
гонники), автомобилыиі, автоматіиы, прозашы, ки-
ношы (киночники), десантіиы, тенисіиі, ракеташы,
футболіиы
т.б.
Тілімізде сөзж асам ды қ осы
-іи ы //-ш і
ф ор-
манты арқылы пайда болған мына бір туынды
түбір зат атаулары тікелей этнограф иялы қ лек-
сикаға қатысты. Бірақ олардағы бұл этнография-
лы қ мазмұн бір ғана
-ш ы //-ш і
жұрнағымен бай-
ланысты емес, қайта ол көбіне-көп негіз сөздің
семантикасы нан ш ы ғы п тұр:
қайысшы, бэдізші
(тас қашау шебері), бедерші, кереіиі, жарапазаншы,
жауырыншы, кереші, тоншы, иші, көкпаріиы, қүма-
лақшы, тамыршы, бапшы (қүс), сынықшы, сүйекші,
жамшыт.5.
Ж абуы ж амш ыдай, Қ ұйры ғы қам-
шыдай Түйе сөйған не сұмды қ (Үмбетей).
Ж а-
мылшы
(ескерткіш терде
жамшы)
жауында ки-
етін сырт киім (ҚТДС). Сөңғы дерекке қараған-
да:
жамшы<жамылшы.
Туа түбір зат атауларынан
-ш ы //-ш і
ф өр-
манты арқылы ж асалған туынды түбір зат атау-
ларының тағы бір үлкен төбы бар. Ол - абстракт
мағыналы негіз сөзден пайда бөлған туылым-
дар. Б ірақ бұлай а б стр ак т м ағы н а л ы түбірге
-ш ы//-іиі
жұрнағы жалғану арқылы жасалған ту-
ынды зат атауларының мағы насы өған керісін-
ше бөлып ш ығады, яғн и біршама нақтылана
түсетін сияқты , мысалы:
күзет-күзетші, тэрбие-
тэрбиеші, есеп-есетиі, сын-сышиы, тың-тыңіиы
(агент)
т.с.с.
Тілімізде сөзжасамдық
-ш ы //-ш і
фөрманты
арқы лы туа түбір зат атауларынан пайда бөлған
туынды зат атауларының бірқатар жағдайда белгілі
бір кәсіп түрімен, мамандықпен, адамның әлдебір
икем-бейімімен байланысты бөлып келетінін жө-
ғары дағы талдауларымыздан да көрдік. Бірақ
өсылардың сыртында туа түбір зат атаулары мен
-ш ы //-іи і
фөрманты ның бірігуінен жасала тұрға-
ны м ен, тілімізде еш қандай кэсіппен де, маман-
дықпен де байланысы жөқ немесе адамның әлде-
қандай бір м аш ы қ-икеміне де, қабілетіне де бей-
қатыс туынды зат атаулары және бар. Бұл тағы
сан жағынан да едәуір:
базаршы, жэрмеңкеіиі, қала-
шы, тойшы, себепші, айғақшы, эміріиі, сэлемші, қоіие-
мепииі, жоқіиы, арызшы, ақшомшы, айқайшы,
т.т.
Базаршы, жэрмеңкеіиі, қалашы, ақшоміиы, тойшы
дегендер бұл жерде базарға, жәрмеңкеге, қалаға,
ақш ө м ға, төй ға кеткендерді, ал
сэлемш і -
сәлем
бере келген адам,
себепші -
себеп бөлған нәрсе
(адам),
айғақш ы -
ай ға қ беруші (адам),
эмірші -
әмір беруші, әмір жүргізуші,
қош ем ет ш і-к
өш е-
мет көрсеткен (адам),
Достарыңызбен бөлісу: |