298
СӨЗЖАСАМ
тіліміздегі мұндай құрылымды туылымдардың
дені абстракт мағы налы болып келеді. Олардың
кейбірі, мысалы,
мыналар
'.іиапқыншы, жүргішиі,
қуғыншы, іиолғыншы, жортуылшы, жолаушы,
к ө т е р іл іс іи і, б ү л ік ш і, б іт ім ш і
т .б . Б ү г ін
ж үргінш ілер аттанады ғой (Әуезов); Ш ап қы н -
шы қ о с
атп е н кел іп ті (С о н д а ); С а т ы м с а қ
бітімшілердің жетегінде жүріп сөйлейді (Сонда);
Ол ілгеріге ш олғы нш ы аттандырды (М ағауин).
Осы құры лы мды
дериват зат атауларының
ендігі бір тобы кәсіп түрімен, күнкөріс ж ағдай-
дындағы бейім-қабілетпен, харекетпен байланыс-
ты. М ұндай байы рғы туылымдар тілімізде қазір
де қолданылады:
егінші, пішенші, өрімші, тігінші,
оракшы, қоймаіиы, қарақшы
т.б. С өзж асам ды қ
-^ь ///-ш /ф о р м ан ты арқылы кеңес дәуірінде пай-
да болған дериватты қ
зат атаулары да тілімізде
бірталай:
токымашы, кітапханашы, жылнамаіиы
(летописец),
іиағымшы
(кассатор),
қорғауіиы
(за-
щ итник),
итермеші
(толкач).
Т уы нды түбір зат атаулары нан осы
- ш ы //
-ші
ф орм анты арқы лы ж асалған ендігі бір топ
зат атаулары көбіне-көп локальды қ ы ң ғай дағы
оккази он ал туылымдар.
О лардың қайсы бірі
бүгінде қолданудан ш ығып қалған, тарихизмге
айналғандар болса, енді біреулері жеке жазушы-
ның өзіндік стилімен, сөз қолданыс ерекшелігі-
мен
байланысты болып келеді, мысалы:
кесікші,
үйтқышы, жарлыкшы, жарақиіы, жүздікші
т.б.
Колхозда кесікіиі жок болғандықтан, тайынша-
лар әлі пішілмеген
(ҚТДС);
Менен басқалары шөп
шабатын жүздікшілер
(Мүсірепов).
-л а с //-л е с , -д а с //-д е с , -т а с //-т е с . Бұл фор-
мант өзінің сөзжасамдық табиғаты жөнінен жал-
пы сын атауларына тиесілі. Ол туынды түбір сын
атауларын жасау ж ағы нан
және өнімді санала-
ды. Тілімізде сөзжасамдық бұл формант арқылы
пайда болған туынды түбір сын атаулары едәуір.
Бірақ олардың кейбіреуі, мысалы,
жолдас, қарын-
дас, күндес, замандас, үялас
сияқтылары тым ерте
субстантивтеніп, зат атауы болып кеткен.
Достарыңызбен бөлісу: