-ш ы //-ш і.
Түріктілдерінде, солардың ішінде
қазақ тілінде де ендігі бір өнімді сөзж асам ды қ
ж ұрнақ осы
-ш ы //-ш і
жұрнағы. Ол әдетте ге-
нетикалық ж ағы нан
-ш ы к//-ш ікт ул
ғалығымен,
-са //-с е
ф орманты мен, қы тай-корей тілдерінде
“адам” мағынасында қолданылатын “са” сөзімен
байланыстырылады.
Тілімізде туа түбір зат атаулары мен
- ш ы //
-ші
формантының қосылуынан жасалған туа түбір
зат атауларының ең бір мол қабаты - жалпыха-
лы қты қ сипаттағылар. Бірақ бұлардың өздері де
іштей ерекш еленеді, я ғн и
м ағы налы қ жағынан
түрлі топ қүрайды.
Мысалы, олардың біразы нақ-
тылы бір тұрмыстық зат атаулары негізінде пай-
да болған:
сабаншы, бақыршы, кемеші, қайықшы, са-
дақшы, етікіиі, қазаншы, қармақшы, аңшы, аушы,
бүркітші, қағушы, сушы, отыншы, масақшы, шөтиі,
пішенші, үйші т.б.
Бұлар тәрізді туынды зат атау-
лары ны ң енді бір тобы төрт түлік малмен байла-
нысты болып келеді, мысалы:
жылқышы, түйеші,
қойшы, қозышы, қотаншы, атіиы, сиыршы, айраншы.
Тілімізде сөзж асам ды қ
-ш ы //-ш і
ф орманты ар-
қы лы кірме түбірлерден де пайда болған біраз
туылымдар бар. О лардың кейбірі мыналар:
дом-
быраіиы, сағатшы, кестеші, қасапшы, табақшы, кенші,
зеңбірекші, кернейші, кіреші, кетпенші, керуенші, та-
разышьп.т.
Осы құры лы м дағы жасалымдардың
біразы ертерек кезгі көне салт-санамен, жалпы
кейбір қазақ ескілігімен байланы сты болып ке-
леді, мысалы: жаршы, жарықшы, жауырыншы т.б.
Сақ етер тиді саныма, Сақсырым толды қаныма.
Жарықшылар жоқ па екен. Ж армай білте саларға
(Доспамбет); Жау қалмақ Алтынбасты білген екен,
Жауырыншы жауырын жағып көрген екен
(“ Ел
аузы н ан ”).
Жаршылар, шығыңдар кәне!Жар-жар
болса, жаршы біз. Жар жақсы деп жаршылар көп
айтады, жар-жар (Ә
уезов).
Тіліміздегі түрлі зат атауларынан аталмыш -
ш ы//-ш і
форманты арқылы жасалған туынды зат
атауларының келесі тобы бүгінде архаизмдік си-
п а та л ға н . Кейбірі, мысалы, мыналар:
қауғашы,
дабылшы, бақыршы, қазаншы, жосашы, жалшы, жау-
шы, қарашы, жұлдызшы, қорашы, қосшы
т.б.
Тілімізде осы
-ш ы //-ш і
форманты арқылы пайда
болған мына бір туынды сөздер де қазір архаизм-
ге айналған. Бұлар бәрі және кірме түбірлерден
жасалған:
қазынаіиы, жәдитші, зекетші, бақалшы,
азаншы, дүкенші, ғазабатшы, зияратшы, исламшы,
зікірші, барымташы, мылтықшы, лабкеші, пимашы,
қабақшы
(<қабақ+ ш ы ) т.б. Архаизмдік сипат ал-
ған мұндай кейбір туынды зат атауы кейін кеңес
өкіметі тұсында м ағы насы ж аңғы ры п, термин
ретінде қолданылатын болды.
Жасақшы
(дружин-
ник) туынды зат атауы - мысалы, осындай тіл
құбылысы.
Аталмыш -ш ь///-ш /ж ұ рн ағы н ы ң сөзжасам-
ды қ қызметі әсіресе тіліміздің терминологиялық
ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМ ДЕР
297
жүйесі қалыптасу барысында, я ғн и түрлі кәсіп,
білім салалары нда туынды зат атаулары ны н
көптеп көріне бастаған кезінде жан-жақты ашы-
ла түсті. Бұлар бүгінде лексикамыздын, сөз бай-
лы ғы м ы зды ң ең бір қарқы нды дам ы ған және
ең бір мол қабатына айналып отыр. Мұндай жаңа
сипатты дериваттар қазір жазу тәжірибесінде де,
күнделікті сөйлеу маш ығымызда да, жалпы бар-
лы қ қары м -қаты нас саласында жиі ұшырасады.
Мысалы, мыналар:
Достарыңызбен бөлісу: |