П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет381/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   377   378   379   380   381   382   383   384   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-ш ы //-ш і. 
Түріктілдерінде, солардың ішінде 
қазақ тілінде де ендігі бір өнімді сөзж асам ды қ 
ж ұрнақ осы 
-ш ы //-ш і
жұрнағы. Ол әдетте ге- 
нетикалық ж ағы нан 
-ш ы к//-ш ікт ул
ғалығымен, 
-са //-с е
ф орманты мен, қы тай-корей тілдерінде
“адам” мағынасында қолданылатын “са” сөзімен 
байланыстырылады.
Тілімізде туа түбір зат атаулары мен 
- ш ы //
-ші
формантының қосылуынан жасалған туа түбір 
зат атауларының ең бір мол қабаты - жалпыха- 
лы қты қ сипаттағылар. Бірақ бұлардың өздері де 
іштей ерекш еленеді, я ғн и
м ағы налы қ жағынан
түрлі топ қүрайды.
Мысалы, олардың біразы нақ- 
тылы бір тұрмыстық зат атаулары негізінде пай- 
да болған: 
сабаншы, бақыршы, кемеші, қайықшы, са-
дақшы, етікіиі, қазаншы, қармақшы, аңшы, аушы,
бүркітші, қағушы, сушы, отыншы, масақшы, шөтиі,
пішенші, үйші т.б.
Бұлар тәрізді туынды зат атау- 
лары ны ң енді бір тобы төрт түлік малмен байла- 
нысты болып келеді, мысалы: 
жылқышы, түйеші,
қойшы, қозышы, қотаншы, атіиы, сиыршы, айраншы.
Тілімізде сөзж асам ды қ 
-ш ы //-ш і
ф орманты ар- 
қы лы кірме түбірлерден де пайда болған біраз 
туылымдар бар. О лардың кейбірі мыналар: 
дом-
быраіиы, сағатшы, кестеші, қасапшы, табақшы, кенші,
зеңбірекші, кернейші, кіреші, кетпенші, керуенші, та-
разышьп.т.
Осы құры лы м дағы жасалымдардың 
біразы ертерек кезгі көне салт-санамен, жалпы 
кейбір қазақ ескілігімен байланы сты болып ке- 
леді, мысалы: жаршы, жарықшы, жауырыншы т.б. 
Сақ етер тиді саныма, Сақсырым толды қаныма.
Жарықшылар жоқ па екен. Ж армай білте саларға
(Доспамбет); Жау қалмақ Алтынбасты білген екен,
Жауырыншы жауырын жағып көрген екен
(“ Ел 
аузы н ан ”). 
Жаршылар, шығыңдар кәне!Жар-жар
болса, жаршы біз. Жар жақсы деп жаршылар көп
айтады, жар-жар (Ә
уезов).
Тіліміздегі түрлі зат атауларынан аталмыш - 
ш ы//-ш і
форманты арқылы жасалған туынды зат 
атауларының келесі тобы бүгінде архаизмдік си- 
п а та л ға н . Кейбірі, мысалы, мыналар: 
қауғашы,
дабылшы, бақыршы, қазаншы, жосашы, жалшы, жау-
шы, қарашы, жұлдызшы, қорашы, қосшы
т.б. 
Тілімізде осы 
-ш ы //-ш і
форманты арқылы пайда 
болған мына бір туынды сөздер де қазір архаизм- 
ге айналған. Бұлар бәрі және кірме түбірлерден 
жасалған: 
қазынаіиы, жәдитші, зекетші, бақалшы,
азаншы, дүкенші, ғазабатшы, зияратшы, исламшы,
зікірші, барымташы, мылтықшы, лабкеші, пимашы,
қабақшы
(<қабақ+ ш ы ) т.б. Архаизмдік сипат ал- 
ған мұндай кейбір туынды зат атауы кейін кеңес 
өкіметі тұсында м ағы насы ж аңғы ры п, термин 
ретінде қолданылатын болды.
Жасақшы
(дружин- 
ник) туынды зат атауы - мысалы, осындай тіл 
құбылысы.
Аталмыш -ш ь///-ш /ж ұ рн ағы н ы ң сөзжасам- 
ды қ қызметі әсіресе тіліміздің терминологиялық


ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМ ДЕР
297
жүйесі қалыптасу барысында, я ғн и түрлі кәсіп, 
білім салалары нда туынды зат атаулары ны н 
көптеп көріне бастаған кезінде жан-жақты ашы- 
ла түсті. Бұлар бүгінде лексикамыздын, сөз бай- 
лы ғы м ы зды ң ең бір қарқы нды дам ы ған және 
ең бір мол қабатына айналып отыр. Мұндай жаңа 
сипатты дериваттар қазір жазу тәжірибесінде де, 
күнделікті сөйлеу маш ығымызда да, жалпы бар- 
лы қ қары м -қаты нас саласында жиі ұшырасады. 
Мысалы, мыналар: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   377   378   379   380   381   382   383   384   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет