-шақ//-шек. Сөзжасамдық бұл жұрнақ түрко-
логияда бірде сан, молшер, мезгіл (“ в пору”) ма-
ғы насы ндағы
-н а к//-іи а к лексемасымен байла-
ныстырылса, кейде ол
-ч(-ш ) ж әне
-ак элемент-
теріне мүшеленеді.
Қазақ тілінде бұл өнімсіз жұрнақ. Ол арқы-
лы туа түбір зат атауларынан ж асалған туынды
түбір зат есім көп емес. М ысалы, “жұмырына
жұқ болмау” дегендегі
жүмыр ж әне
желбір (екі иығында желбірі бар жеңсіз кок койлек - С оқпақ-
баев),
дүңгір, катпар сөздерінен
-ш ак//-ш ек ф ор-
манты арқылы пайда болған
жүмыршак, катпар- шақ, желбіршек, дүнгіріиек туынды зат есімдері әдет-
те нақтылы бір зат ұғымын білдіреді. Олардан
үнемі ном и н ац и ялы қ тиянақты лы қ айқы н сезі-
леді.
Сиыр, қой-ешкінің қарны төрт бөліктен түра- ды: таз қарын, жүмыршақ, қатпаршақ жэне үлта- бар (Әбішев);
Қос желбіршек салған ак бэтес койлек (Талжанов). Тілімізделш//шд/с туынды зат
атауы да осы сөзжасамдық
-іиақ форманты арқы -
лы қалыптасқан: мойын+шақ>мон+шақ>моншақ.
Бұл ж ұрнақ туынды түбір зат атауларына ж алға-
нып та ж аңа зат атауларын жасайды. М ұндай
құрылымды дериваттарға, мысалы
,жарықшақ, ба- қайшақ, жүтқыншақ, өндіршек, салпытиақ, текпі- шек, жеткіншек, келіншек, элпеніиек тәрізді туы-
лымдарды жатқызуға болады. Бұлардың қайсыбірі
- б е й н ақ ты л ы , аб стракт м ағы н а л ы есім дер.
Тіліміздегі
сарқыншақ, ілгеіиек дегендер дэл сон-
дай сыпатты туындылар.
-шылық//-шілік. Жалгіы сөзжасам жүйесінде
эрқайсысы оз алдына дербестенген
-ғар//-гер жэне
-ш ылық//-ш ілік жұрнақтары бар. Бұлар жеке-жеке
тұрып та, сондай-ақ кейде бірігіп, құрама жұрнақ
түрінде де жаңа сөз жасайды, мысалы:
адам - геріиілік, партиягеріиілік, барымтагершілік, эуре- гершілік, жаугершіш. Осылардағы
-гершілік - құра-
ма жұрнақ. Себебі
адамгершіл, партиягершіл, ба- рымтагершіл, жаугершіл дегендер дербес соз ретін-
де тілде онш алықты қолданымды емес.
С о н д а й -а қ ,
-ш ы л ы қ //-іи іл ік те - құрам а
ж ұрнақ
-іиы //-ш і және
-лы қ //-лік сыңарларының
бірігуінен ж асалған. Тілімізде бұл екеуінің де
сөзж асам ды қ қызметі жеке-ж еке дербестенген,
яғн и ж еке-ж еке тұрып та туынды түбір зат атау-
ын жасай алады. Сонымен қоса кейде жеке-жеке
тұрып және мұндай туылым жасай да алмайды.
М ұндайда олар тек бірігіп барып қана сөзжасам-
д ы қ қы зм етке ие бола алады. С озж асам ды қ бұл
-ш ы //-ш і мен
-л ы қ //-л ік ф орманттары ны ң бірде
ж еке-ж еке тұры п, ал енді бірде екеуі қосылып
жұмсалғанда ғана жаңа сөз ж асайтыны, әлбетте,
бұлар ж алғанаты н негіз, яғн и мотивациялауш ы
сөздің семантикасына байланысты. Мысалы
жүрт, қүл, ит, қазақ, жігіт, пенде, іиығарма дегендердің
еш қай сы сы н а да
-ш ы //-ш і ф орманты дара күйі,
я ғн и бір өзі жеке ж алғаны лмайды ,
-л ы қ //-л ік ж ұрнағы н міндетті түрде өзімен бірге ала ж алға-
нады. Бұдан сөзж асам ды қ
-іиы лы қ//-ш ілік ф ор-
мантының осы құрамалық сипатының озі жалға-
натын негіз сөздің семантикасымен озара шарт-
300
СӨЗЖАСАМ
тастығын, тәуелділігін көреміз, мысалы:
жұртшы- лық, құлшылық, итшілік, қазақшылық, жігітшілік, пендешілік, шығармашылықт.б. Бірақ бұл жерде
көңіл аударатын нәрсе: жоғарыда келтірілген ту-
ынды зат атауларындағы
-шылық//-шілік құранды
ж ұр н ағы ны ң екінш і
-л ы қ //-л ік бөлігі бұл туы-
лымдардың түбіріне
-ш ы //-ш і форманты н қоса-
ры на ал м ай -ақ, өз бетімен тікелей де ж алғана
береді.
-ш ы лы қ //-ш ілік құрам а ж ұ р н ағы н ы ң
өзіндік осы сөзж асам ды қ табиғаты н м ы на бір
мысалдардан-ақ көруге болады:
Шығармашылық - қуат көзі (“ Қ .Ә .” );
Етегін төсек, жеңін жас- тық етіп жүретін - жорықіиылық (Қасиманов).
Сөзж асам ды қ осы құрама ф ормантты ң көбірек
ж ал ған аты н ендігі бір тілдік ортасы - кірме
со зд ер м ен байланы сты , мысалы:
қаріпш ілік (кәріпшілік), мүмкіншілік, бейбітшілік, әуреіиілік, шүкіріиілік, адамшътық, днханшылық, әкімшілікт.б.