П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


-а қ //-е к , -ы қ //-ік , -қ //-к



Pdf көрінісі
бет386/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   382   383   384   385   386   387   388   389   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-а қ //-е к , -ы қ //-ік , -қ //-к . 
Бұл форманттың 
тіліміздегі сезжасамдық қызметін негізінен онімді 
деуге болады. Өнімділігі эсіресе туа түбір зат 
атауларына ж алғанғанда айқы н ы р ақ корінеді. 
Тілімізде бұл құрылымда қалыптасқан бірсыпы- 
ра ж аңа туылымдар бар. Кейбірі мысалы м ы на- 
лар: 
ат ақ
(< а т + а қ ), 
м ойнақ
(< м о й ы н + а қ ), 
шы-
р ақ
( < ш ы р а + қ ), 
т ү н ек
(< т ү н + е к ), 
ж ібек
(< ж іп + ек), 
көнек
(< к о н + ек), 
түбек
(< түп + ек), 
қ ы м ы зе к
(< қ ы м ы з+ ек ), 
к езек (<
ке з+ е к ), 
бұтақ
(<бұга+к),ж олақ(<жоп+ак),масақ<башақ(<ба-
ш + а қ ). 
Масақ теріп жүруіиі ем, Арқаға шығып
нан жедім
(Ш ортанбай).
Осы ф орм ант арқылы кейбір озге есім не- 
гізден де, әсіресе қимыл есімді негізден бірсы- 
пыра туынды зат атаулары жасалады. М ысалға 
әуелі 
күйреуік
дейтін ботаника терм инін ж әне 
балалар ойнайты н “зм еевик” м ағы насы ндағы
батпырауық
туылымын келтіруге болады. 
“Ор-
тасын ойып, балаңа батпырауық жасап бер
”деді 
Ораз-М ұхамед
(М ағауин); 
Күйреуік пен бұйыр-
ғын Жеген м а лға көп жүғын
(Әзірбаев). Бұл арада 
мына бір ерекш елік коңіл аударады: 
-ы қ //-ік
ж ұрн ағы арқы лы қим ы л есім нен ж асалаты н 
мұндай ж аңа туылымдар әдетте белгілі бір нақ- 
ты зат атауын білдіреді. Термин ретінде әбден 
ти я н а қ т а л ға н ондай туынды зат атаулары на 
тістеуік, сыздауық, шырмауық, сықырлауық, зырыл-
дауық, күлбіреуік, жъиітырауық, жылауық
іспеггес 
дериваттарды жатқызуға болады. 
Сықырлауық -
киіз үйдің ішкі жағынан жабылатын екі бөлек,
өрнекті тақтай есік
(Қасиманов); 
Торғайды
үркітпек болып төрт зырылдауық орнатып қой-
дым (Қанахин); Ценуроз ауруын мида тіршілік
ететін күлбіреуіктер қоздырады
(Қашағанов); 
А л-
тын, күміс, асыл тас сияқты жылтырауықтың
ешқайсысын әжем денеме жолатпайтын
(М ұқа- 
нов); 
Жылауық ішінде жыбырлаған ақ құрт бол-
ды
(Арғынбаев); 
Жүрегімде жүргені-ай бір қауіптің,
Сабағындай іиырмайды шырмауықтың
(М ақата- 
ев).
-ы қ//-ік
форманты сондай-ақ еліктеуіш негізді 
созге ж а л ға н ы п та туы нды түбір зат атауын 
жасайды. Бірақ мұндай негізді туылымдар тілімізде 
жалпы сирек ұшырасады, мысалы 
шыжық-
осын- 
дай туылымды дериват. С озж асамды қ осы 
- а қ / /
-ек
форманты арқылы туынды түбір зат атаулары 
сондай-ақ бейнелеуіш создерден де жасалады, мы- 
салы: 
бұлтақ(<
бұлт+ақ), 
бүлкек
(<бүлк+ек), 
бұрқақ
(<бұрқ+ақ), 
желкек
(<жел к+ек), 
жалбақ 
(<жал п+ақ), 
қиқақ
(< қ и қ+ ақ), 
қоқақ
(< қ о қ+ ақ), 
салпақ
(<сал- 
п+ ақ), 
қалбақ(<кат +ак)
т.б.Сондай-ақ тіліміздегі 
желік, тотық
(окись),ушь//сдегендер де осы созжа- 
самды қ 
-ы қ //-ік
форманты арқылы пайда болған 
есім негізді туынды түбір зат есімдер болып табы- 
лады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   382   383   384   385   386   387   388   389   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет