П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет418/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   414   415   416   417   418   419   420   421   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

324
СӨЗЖАСАМ
аты т.б. Осы келтірілген мысалдарда екі сыңар- 
лар да бір-біріне мағына жағынан түтасып, бір 
үғымның атауын жасаған. Олар - екі түбірдің 
(негіздің) жалаң қосындысы емес, басқа мағы- 
наға ие болған, жаңа мағыналы, жаңа түлғалы 
сөз. Мысалы: 
алаөкпе (гуру), көгала (ъуру), қап-
тесер
(‘гышқаң), 
кемпірқосақ, алабота
(^өсім.) т.б.
3. Күрделі зат есімдер - тілдегі дайын лек- 
семалар. Тілде олар лексикалық мағына түтас- 
тығымен және тілде дайын лексемалар ретінде 
ерекшеленеді. Мысалы, 
алжапқыш, бозбала, қол-
габыс, өгей шеше (мачеха), қайынага, ата кәсіп,
жолсерік
т.б. Мысалы, 
Жылдагы әдетінше со-
ларды өз журтына қондырысып, қүлын қурықтап,
бие байласып дегендей, біраз қолгабысын тигізді
(Жүмаділов). 
Басында Ақжанга жолсерік, ат-
қосшы ретінде мектепке ере барып жүрді де,
ақыры одан қалыспай, қосылып бірге оқып кетті
(Сонда).
4. Күрделі зат есімдердің қүрылымдық түтас- 
тығы бүзылмайды, сы ңарларды ң арасындағы 
синтаксистік байланыс өз қызметін тоқтатады 
да, оларды ң арасы н а д ән екер л еп б асқа сөз 
кіргізуге ж ән е о л ар д ы ң о р н ы н ауы сты руға 
көнбейді. Мысалы, 
аққу, бозторгай, қараторгай,
кокқүтан (қүстар), аққүлақ (өсім.), ақсүйек (өсім.),
қарақас (өсім.), қарақат (өсім.), қарақүс (қүс)
тәрізді жасалымдар.
5. Күрделі зат есімдер - мағына қүрастыру- 
шы сыңарлардың жай ғана қосындысы емес, 
белгілі дәрежеде атаулық қасиет алған түстік 
белгіден, әр түрлі үғымның атауына көшкен лек- 
семалар. Бүған көз жеткізу үшін оларды сөз 
тіркестерімен салыстыру керек: 
сібір бозторгайы,
қара қараторгай, ақ аққу, сүр кокқүтан
т.б. Мә- 
селен, қудың түсі 
ақ
та, 
қара
да болатыны белгілі, 
бірақ соған қарамастан, тектік атауға көшкен, 
яғни 
аққу
қүстың бір түрінің аты, үғымның атау- 
ын білдіреді, түсті білдірмейді. Ал егер сыңарла- 
рының орнын өзгертсе, тілдің басқа қүбылыста- 
рына айналады. Мысалы, қу 
ақ,
қүс 
қара
десек 
түсті білдіреді. Демек, күрделі зат есімдердің 
белгісі - түтас күйінде сөз тіркесінің бір сыңары 
болуында.
6. 
К үрделі зат есім д ер д ің сы ң ар л ары
үзіліссіз бір ауа түйдегімен айтылып, бір екпінге 
бағынады. Бір екпінді болу күрделі зат есімге де 
қатысты. Ш ынында да сөздің тиянақты болуы 
екпінмен байланысты. Екпіннің бүл қызметін 
тіл мамандарының қай-қайсысы болса да, кезінде 
дәл көрсеткен.^эұндай қасиет - дара сөздерге де, 
күрделі создерге де (күрделі зат есім) ортақ. 
Мысалы: 
алақоржьСн, алаөкпе
' , 
алапсапыраі’н, ал-
тыбака'н. алабота'. аккута’н. аксапы
’ 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   414   415   416   417   418   419   420   421   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет