324
СӨЗЖАСАМ
аты т.б. Осы келтірілген мысалдарда екі сыңар-
лар да бір-біріне мағына жағынан түтасып, бір
үғымның атауын жасаған. Олар - екі түбірдің
(негіздің) жалаң қосындысы емес, басқа мағы-
наға ие болған, жаңа мағыналы, жаңа түлғалы
сөз. Мысалы:
алаөкпе (гуру), көгала (ъуру), қап-
тесер
(‘гышқаң),
кемпірқосақ, алабота
(^өсім.) т.б.
3. Күрделі зат есімдер - тілдегі дайын лек-
семалар. Тілде олар лексикалық мағына түтас-
тығымен және тілде дайын лексемалар ретінде
ерекшеленеді. Мысалы,
алжапқыш, бозбала, қол-
габыс, өгей шеше (мачеха), қайынага, ата кәсіп,
жолсерік
т.б. Мысалы,
Жылдагы әдетінше со-
ларды өз журтына қондырысып, қүлын қурықтап,
бие байласып дегендей, біраз қолгабысын тигізді
(Жүмаділов).
Басында Ақжанга жолсерік, ат-
қосшы ретінде мектепке ере барып жүрді де,
ақыры одан қалыспай, қосылып бірге оқып кетті
(Сонда).
4. Күрделі зат есімдердің қүрылымдық түтас-
тығы бүзылмайды, сы ңарларды ң арасындағы
синтаксистік байланыс өз қызметін тоқтатады
да, оларды ң арасы н а д ән екер л еп б асқа сөз
кіргізуге ж ән е о л ар д ы ң о р н ы н ауы сты руға
көнбейді. Мысалы,
аққу, бозторгай, қараторгай,
кокқүтан (қүстар), аққүлақ (өсім.), ақсүйек (өсім.),
қарақас (өсім.), қарақат (өсім.), қарақүс (қүс)
тәрізді жасалымдар.
5. Күрделі зат есімдер - мағына қүрастыру-
шы сыңарлардың жай ғана қосындысы емес,
белгілі дәрежеде атаулық қасиет алған түстік
белгіден, әр түрлі үғымның атауына көшкен лек-
семалар. Бүған көз жеткізу үшін оларды сөз
тіркестерімен салыстыру керек:
сібір бозторгайы,
қара қараторгай, ақ аққу, сүр кокқүтан
т.б. Мә-
селен, қудың түсі
ақ
та,
қара
да болатыны белгілі,
бірақ соған қарамастан, тектік атауға көшкен,
яғни
аққу
қүстың бір түрінің аты, үғымның атау-
ын білдіреді, түсті білдірмейді. Ал егер сыңарла-
рының орнын өзгертсе, тілдің басқа қүбылыста-
рына айналады. Мысалы, қу
ақ,
қүс
қара
десек
түсті білдіреді. Демек, күрделі зат есімдердің
белгісі - түтас күйінде сөз тіркесінің бір сыңары
болуында.
6.
К үрделі зат есім д ер д ің сы ң ар л ары
үзіліссіз бір ауа түйдегімен айтылып, бір екпінге
бағынады. Бір екпінді болу күрделі зат есімге де
қатысты. Ш ынында да сөздің тиянақты болуы
екпінмен байланысты. Екпіннің бүл қызметін
тіл мамандарының қай-қайсысы болса да, кезінде
дәл көрсеткен.^эұндай қасиет - дара сөздерге де,
күрделі создерге де (күрделі зат есім) ортақ.
Мысалы:
алақоржьСн, алаөкпе
' ,
алапсапыраі’н, ал-
тыбака'н. алабота'. аккута’н. аксапы
’
Достарыңызбен бөлісу: |