П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет426/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   422   423   424   425   426   427   428   429   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

330
СӨЗЖАСАМ
ды лы ғы на әкеп саяды. Тілде жалпы кіріккен зат 
есімдердің пайда болу ж үйесін көрсетуге бола- 
ды: сөз —» сөз тіркесі —> лексикалы қ тіркес —> 
біріккен зат есімдер —» кіріккен зат есімдер.
К іріккен зат есімдердің кірігу үрдісі үзақ 
сонар тарихи кезеңдерден өткен. С онды қан да 
олардың кірігу дәрежесі әр алуан. Демек, кіріккен 
зат есімдердің сыңарларының өзгеріске ұшыраған 
дәрежесін түрлі саты ға боліп көрсетуге болады:
1-саты: кіріккен зат есімдердің құрамындағы 
сыңарларының түйіскен жерінде аз ғана дыбыс- 
ты қ өзгеріске ұшырап, жылыса кіріккендер: 
бел-
беу < (бел+бау), ашудас < (ашу+тас), жегжат <
(жек+жат), жәрдем < (жар+дем)
т.б.
2-саты: кіріккен зат есім нің құрам ы ндағы
сы ңарларды ң құрам ы өзгеріске түсіп, сыртқы 
тұрпаты өзгереді, сы ңарлар ж ы м даса, сіңісе 
кіріккендер: 
карлығаш < (қара+ала+кұс), білезік
< (білек+ж үзігі), белуар < (бел+буар), ышкыр <
(іш+кұр)
т.б. біріккен зат есім құрам ы ндағы
сыңарлардың арасында пайда болатын өзгерістік 
фонетикалық қана құбылыс емес, олар түбір мен 
түбірді, қосы м ш аларды қию ласты ратын амал. 
Кіріккен зат есімдер сы ңарлары ны ң орындары 
арқылы қабыса байланысуы олардың сіңісуі мен 
жымдасуы, буын ығы суы мен жылысу заңдары 
тарихи синтаксистік амалы болса, сол байланыс- 
ты бекіте түсетін, дара сөздің қалпы н жасайтын 
қосы м ш а ды бы сты қ байланы с амалы - сы ңар 
а р а с ы н д а ғы д ы б ы с ты қ , б у ы н д ы қ ө згер іске 
ұшырауы. Осылай кірігіп қалы птасқан кіріккен 
зат есімдер бір құрамды дара сөз деп ұғы ны ла- 
ды. Бірақ тарихи ж ағы н ан кіріккен зат есімдер 
лингвистикалық барлау, талдау жасау арқылы ай- 
қындалады. Ж оғарыда келтірілген деректер тұлға- 
сын бүтіндей өзгертіп, ізін жоғалтқандар.
3-саты: кіріккен зат есімдердің сыңарларының 
біреуі ғана өзгеріске ұшырап кіріккендер, олар 
л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у к е з ін д е а р а ж іг ін
ажыратуда, онш а қиы нды қ келтірмейді. М ыса- 
лы , 
бэйіиешек, бәйтерек, абжылан, алагүлік (аң),
абжаукын (өсім.), айгөлек (ойын), ақдабы (мата),
алапес (ауру), аласапыран, жансебіл, ителгі, ала-
ғаншык (боран), алагүлік (1. қоңыз; 2. бүлік; 3.
түйе ауруы)
т.б.
Кіріккен зат есімдердің сыңарлары тегі жа- 
ғы нан әр алуан. Көпшілігі тіліміздің байы рғы
сөздері болса, соны м ен қатар, басқа сөздерден 
енген сөздер де кездеседі. Мысалы, 
шалап, мүрап,
жиеншар, жарапазан, диуана, докаба (барқыт),
дарбаза<(дәр+вазе), байғұс<[бей+һуш (ақыл, ес
т.б.)],эбілхаят [аб: су+хәйат: өмір,т ірш ілік[;
абы ро й< [а б+ су, руй:б ет [, ж егж ат < [ж еке.
и е к :(б і р )+ д ж е һ э т :(ж а қ , 
б а ғ ы т )] , 
ж эр-
дем<[жар+дем[-комек
т.б.
Бұлар көбінесе, араб, парсы тілдерінен еніп, 
кірігіп кеткендер. Келтірілген мысалдардан мы- 
надай түйін жасауға болады: 1) тілдік қордағы
б айы рғы сөздер; 2) байы рғы сөздер мен басқа 
тілдерден ен ген кірме сөздер; 3) таза басқа 
тілдерден енген кірме сөздер.
Ж асалу тәсілі ж ағы нан кіріккен зат есімдер 
құры лы м ды қ, м ағы налы қ ж ағы н ан күрделі зат 
есімнің басқа түрлерінен өзіндік айырмашылығы 
бар. С онды қтан ол күрделі зат есім нің бір түрі 
болып саналады.
Сонымен, кіріккен зат есімдердің дыбыстық, 
буындық өзгеріске ұш ырап, әуел бастағы түр- 
тұрпаты н өзгертуі кездейсоқ емес, белгілі тіл 
жүйесіндегі заңды лы қтарға байланысты. Бұның 
өзі кіріккен зат есімдер - күрделі зат есімнің өз 
алдына жеке түрі екеніне дәлел.
Кіріккен зат есімдер құрамындағы сыңарлар 
эуелгі өз м ағы налары н ж оғалты п, басқа жаңа 
мағынаны білдіреді. Мысалы, 
жауқазын, сарғалдақ,
қы зғалдақ, сайгүлік, абжылан, ж елғабыз
деген 
сөзд ерд егі 
-ға лЬ а қ у -гү л ік , аб -, ж ау-, -қазы н,
-ғабыз
тәрізді сөздердің дәл лексикалы қ мағына- 
сын түсіну қи ы н , оларды ң м ағы н асы тарихи 
тұ р ғы д ан с а р ал аған д а ға н а , белгілі болады. 
Сөздердің түп-төркінін табу терең зерттеуді қажет 
етеді. Ж оғары да келтірілген мысалдарда 
-ғабыз
сөзі - ф онетикалық өзгерістерге ұшырап ұяңдан- 
ғ а н ^ я б д с д ег ен м онғол сөзі. М ағы насы - 
күшті
жел,
дауь/лдегенді білдіреді.
Ж ау -
түркі тілдерінде 
м ай
деген м ағы наны
білдіреді, 
жауказын<жау+қаз+ын
гүлдің бір түрі. 
Сол сияқты
-ғалда қ -
көне түркі тілінде қазіргі 
гүл
сөзінің орнына қолданылған. 
-қат, -ғалдақ,
-іиешек
сөздері көне түркі тілінде жиі қолданыл- 
ған.
К ір ік к е н за т е с ім д е р д і а у ы з ә д е б и е т і 
үлгілерінен де жиі кездестіруге болады. Мысалы: 
Кокпар
қылып дұшпанын, Тау мен тасты күңірентгі 
(Қобыланды). Барайын десе, бата алмас
,Дарбазадан
өте алмас (Сонда). 
Ағайынын
ш ақыры п, Ж инады 
тегіс ж ан-ж ақты (Қамбар).
Т іл з а ң ы б о й ы н ш а с ө з д е р қ о л д а н ы с
б а р ы с ы н д а ө з ін ің д ы б ы с т а л у ы н ө з г е р т іп , 
құры лы мды қ тұлғасы н ықш амдай алады. Осы 
тұрғыдан алғанда, жоғарыдағы келтірілген тілдік 
деректер о бастағы толыққанды, мағыналы сөздер 
болғаны дәлел болады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   422   423   424   425   426   427   428   429   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет