330 СӨЗЖАСАМ ды лы ғы на әкеп саяды. Тілде жалпы кіріккен зат
есімдердің пайда болу ж үйесін көрсетуге бола-
ды: сөз —» сөз тіркесі —> лексикалы қ тіркес —>
біріккен зат есімдер —» кіріккен зат есімдер.
К іріккен зат есімдердің кірігу үрдісі үзақ
сонар тарихи кезеңдерден өткен. С онды қан да
олардың кірігу дәрежесі әр алуан. Демек, кіріккен
зат есімдердің сыңарларының өзгеріске ұшыраған
дәрежесін түрлі саты ға боліп көрсетуге болады:
1-саты: кіріккен зат есімдердің құрамындағы
сыңарларының түйіскен жерінде аз ғана дыбыс-
ты қ өзгеріске ұшырап, жылыса кіріккендер:
бел- беу < (бел+бау), ашудас < (ашу+тас), жегжат < (жек+жат), жәрдем < (жар+дем) т.б.
2-саты: кіріккен зат есім нің құрам ы ндағы
сы ңарларды ң құрам ы өзгеріске түсіп, сыртқы
тұрпаты өзгереді, сы ңарлар ж ы м даса, сіңісе
кіріккендер:
карлығаш < (қара+ала+кұс), білезік < (білек+ж үзігі), белуар < (бел+буар), ышкыр < (іш+кұр) т.б. біріккен зат есім құрам ы ндағы
сыңарлардың арасында пайда болатын өзгерістік
фонетикалық қана құбылыс емес, олар түбір мен
түбірді, қосы м ш аларды қию ласты ратын амал.
Кіріккен зат есімдер сы ңарлары ны ң орындары
арқылы қабыса байланысуы олардың сіңісуі мен
жымдасуы, буын ығы суы мен жылысу заңдары
тарихи синтаксистік амалы болса, сол байланыс-
ты бекіте түсетін, дара сөздің қалпы н жасайтын
қосы м ш а ды бы сты қ байланы с амалы - сы ңар
а р а с ы н д а ғы д ы б ы с ты қ , б у ы н д ы қ ө згер іске
ұшырауы. Осылай кірігіп қалы птасқан кіріккен
зат есімдер бір құрамды дара сөз деп ұғы ны ла-
ды. Бірақ тарихи ж ағы н ан кіріккен зат есімдер
лингвистикалық барлау, талдау жасау арқылы ай-
қындалады. Ж оғарыда келтірілген деректер тұлға-
сын бүтіндей өзгертіп, ізін жоғалтқандар.
3-саты: кіріккен зат есімдердің сыңарларының
біреуі ғана өзгеріске ұшырап кіріккендер, олар
л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у к е з ін д е а р а ж іг ін
ажыратуда, онш а қиы нды қ келтірмейді. М ыса-
лы ,
бэйіиешек, бәйтерек, абжылан, алагүлік (аң), абжаукын (өсім.), айгөлек (ойын), ақдабы (мата), алапес (ауру), аласапыран, жансебіл, ителгі, ала- ғаншык (боран), алагүлік (1. қоңыз; 2. бүлік; 3. түйе ауруы) т.б.
Кіріккен зат есімдердің сыңарлары тегі жа-
ғы нан әр алуан. Көпшілігі тіліміздің байы рғы
сөздері болса, соны м ен қатар, басқа сөздерден
енген сөздер де кездеседі. Мысалы,
шалап, мүрап, жиеншар, жарапазан, диуана, докаба (барқыт), дарбаза<(дәр+вазе), байғұс<[бей+һуш (ақыл, ес т.б.)],эбілхаят [аб: су+хәйат: өмір,т ірш ілік[; абы ро й< [а б+ су, руй:б ет [, ж егж ат < [ж еке. и е к :(б і р )+ д ж е һ э т :(ж а қ , б а ғ ы т )] , ж эр- дем<[жар+дем[-комек т.б.
Бұлар көбінесе, араб, парсы тілдерінен еніп,
кірігіп кеткендер. Келтірілген мысалдардан мы-
надай түйін жасауға болады: 1) тілдік қордағы
б айы рғы сөздер; 2) байы рғы сөздер мен басқа
тілдерден ен ген кірме сөздер; 3) таза басқа
тілдерден енген кірме сөздер.
Ж асалу тәсілі ж ағы нан кіріккен зат есімдер
құры лы м ды қ, м ағы налы қ ж ағы н ан күрделі зат
есімнің басқа түрлерінен өзіндік айырмашылығы
бар. С онды қтан ол күрделі зат есім нің бір түрі
болып саналады.
Сонымен, кіріккен зат есімдердің дыбыстық,
буындық өзгеріске ұш ырап, әуел бастағы түр-
тұрпаты н өзгертуі кездейсоқ емес, белгілі тіл
жүйесіндегі заңды лы қтарға байланысты. Бұның
өзі кіріккен зат есімдер - күрделі зат есімнің өз
алдына жеке түрі екеніне дәлел.
Кіріккен зат есімдер құрамындағы сыңарлар
эуелгі өз м ағы налары н ж оғалты п, басқа жаңа
мағынаны білдіреді. Мысалы,
жауқазын, сарғалдақ, қы зғалдақ, сайгүлік, абжылан, ж елғабыз деген
сөзд ерд егі
-ға лЬ а қ у -гү л ік , аб -, ж ау-, -қазы н, -ғабыз тәрізді сөздердің дәл лексикалы қ мағына-
сын түсіну қи ы н , оларды ң м ағы н асы тарихи
тұ р ғы д ан с а р ал аған д а ға н а , белгілі болады.
Сөздердің түп-төркінін табу терең зерттеуді қажет
етеді. Ж оғары да келтірілген мысалдарда
-ғабыз сөзі - ф онетикалық өзгерістерге ұшырап ұяңдан-
ғ а н ^ я б д с д ег ен м онғол сөзі. М ағы насы -
күшті жел, дауь/лдегенді білдіреді.
Ж ау - түркі тілдерінде
м ай деген м ағы наны
білдіреді,
жауказын<жау+қаз+ын гүлдің бір түрі.
Сол сияқты
-ғалда қ - көне түркі тілінде қазіргі
гүл сөзінің орнына қолданылған.
-қат, -ғалдақ, -іиешек сөздері көне түркі тілінде жиі қолданыл-
ған.
К ір ік к е н за т е с ім д е р д і а у ы з ә д е б и е т і
үлгілерінен де жиі кездестіруге болады. Мысалы:
Кокпар қылып дұшпанын, Тау мен тасты күңірентгі
(Қобыланды). Барайын десе, бата алмас
,Дарбазадан өте алмас (Сонда).
Ағайынын ш ақыры п, Ж инады
тегіс ж ан-ж ақты (Қамбар).
Т іл з а ң ы б о й ы н ш а с ө з д е р қ о л д а н ы с
б а р ы с ы н д а ө з ін ің д ы б ы с т а л у ы н ө з г е р т іп ,
құры лы мды қ тұлғасы н ықш амдай алады. Осы
тұрғыдан алғанда, жоғарыдағы келтірілген тілдік
деректер о бастағы толыққанды, мағыналы сөздер
болғаны дәлел болады.